Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

O‘pkada gaz almashinuvi

O‘pkaga keluvchi venoz qonda karbonat angidrid tarangligi yuqori, kislorod taranglngi esa uning alveolyar havodagi bosimidan past. SHuning uchun qon o‘pka kapillyarlaridan o‘tayotganida karbonat angidrid ajratadi va kislorod yutadi. Alveolalar sonining juda ko‘pligi (odamda 750 mln ga etadi) va yuzasi katta ekanligi (nafas olish paytida 100 m²ni, nafas chiqarish paytida esa 30 m²ni tashkil qiladi) alveolyar havo bilan qon o‘rtasida gaz almashinuviga yordam beradi. Qonni alveolyar havodan ajratib turuvchi membrananing qalinligi atigi 0,004 mmni tashkil etadi va ikki qavat hujayralardan — kapillyarlar endoteliysining hujayralaridan va gazlarni bemalol o‘tkazuvchi alveolalar epiteliysining hujayralaridan iborat.

Karbonat angidridning qondan alveolyar havoga va kislorodning alveolyar havodan qonga diffuziyalanishi natijasida o‘pkada gaz almashinadi. Gazlar alveolyar havodagi parsial bosim bilan qondagi tarangligi orasida farq borligidan diffuziyalanadi. Bu esa kislorod bilan karbonat angidridning alveolyar havodagi parsial bosimini va arterial hamda venoz qondagi shu gazlar tarangligini o‘lchash yo‘li bi-lan isbot etilgan.

Arterial qondagi kislorod tarangligi 100 mmsimob ust., karbonat angidrid tarangligi esa 40 mmga teng ekanligi aniqlangan; venoz qondagi kislorod tarangligi 40 mm, karbonat angidrid taraigligi esa 46 mmsimob ust. ga teng.
Bu raqamlardan anglashiladiki, venoz qondagi gazlar tarangligi bilan alveolyar havodagi gazlar bosimi o‘rtasidagi farq kislorod uchun 110—40 = 70 mm, karbonat angidrid uchun esa 46 — 40 = 6 mmsimob ust. ni tashkil etadi.
O‘pka kapillyarlarida qon qisqa vaqt tursa ham, undagi gazlarning tarangligi alveolyar havodagi gazlarning parsial bosimiga deyarli tenglashib qoladi. Bu, arterial qondagi karbonat angidrid tarangligi
alveolyar havodagidek ekanligidan, kislorodning tarangligi esa 2—10 mm pastligidan ko‘rinib turibdi.
Katta yoshdagi odam tinch turganda tarangliklar farqi atigi 1 mmsimob ust. ga teng bo‘lganda qonga har minutda 25—60 mlkislorod kirishi mumkinligi eksperimental yo‘l bilan aniqlangan. Tinch turgan odam o‘rta hisob bilan minutiga taxminan 250—300 mlkislorod sarflaydi, modomiki shunday ekan, qonga zarur miqdorda kislorod o‘tkazish uchun bosimlar farqining 70 mmbo‘lishi keragidan ham ortiqdir. Alveolyar havodagi kislorod bosimi bilan venoz qondagi bu gaz tarangligi o‘rtasida shunday farq bo‘lganda qonga kislorod ko‘proq o‘tishi mumkin. Jismoniy ish yoki sport mashqlari bajarilayotganda yurakdan otilib chiqadigan qonnnng minutlik hajmi oshadi va o‘pkada qon yurishi tezlashadi. Masalan, ana shunday paytlarda bosimlarning hozir aytilgan farqi qonga ko‘proq kislorod o‘tishini ta’minlay oladi.
Qondan karbonat angidridning diffuziyalanib chiqish tezligi kislorodnikiga qaraganda 25 baravar ortiq bo‘lgani uchun venoz qondagi SO₂ tarangligi bilan alveolyar havodagi SO₂ bosimi orasidagi farq hisobiga karbonat angidrid qondan etarli miqdorda ajralib chiqib ulguradi. [ 1 ]

5.