Termiz davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti geografiya kafedrasi

6-Mavzu.JAHON URBANIZASIYASI (2soat)
Reja:
1.Urbanizatsiya va unga ta’sir etuvchi omillar.
2.Shahar va qishloq aholisi.
3.Jahon urbanizatsiyasining mintaqaviy xususiyatlari.
4.Dunyoviy shaharlar, yirik aglomeratsiyalar, megalopolislar.
5. Poytaxt shaharlar va ularning iqtisodiy salohiyati.
Tayanch so’zlar:
Shahar aholi punktlari,yirik shaharlar, megashaharlar, Urbanizatsiya, aglomeratsiya, megapolislar
Urbanizatsiyaning geografik mohiyatini quyidagicha izohlash mumkin. Urbanizatsiyalashgan hududlar Er quruqlik qismining 1 foizdan sal ortiq qismini egallagani holda, bu yerda jahon aholisining 45 foizdan ziyod qismi istiqomat qiladi, yalpi ichki mahsulotning 80 foizi ishlab chiqariladi, shu vaqtning o’zida atmosfera va gidrosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindi va gazlarning 80 foizi ham ushbu hududga to’g’ri keladi.
Zamonaviy urbanizatsiya umumjahon jarayoni sifatida ko’pchilik mamlakatlarga xos bo’lgan uchta umumiy jihatlar bilan ifodalanadi.
Birinchi jihati-shahar aholisining ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda yuqori sur’atlar bilan o’sishi.
Dunyoda 1900 yilda mavjud jami aholining salkam 14 foizi shaharlarda yashagan, bu ko’rsatkich 1950 yilda 29 foizni, 1990 yilda 45, 2000 yilda esa 51 foizni tashkil etdi.
Ikkinchi jihati- aholi va xo’jalikning asosan katta shaharlarda to’planganligi bilan bog’liq. Ma’lumki, katta shaharlar insonlarning ma’naviy va madaniy talablarini to’laroq qondirada, xilma-xil tovarlar va xizmatlar bilan yaxshiroq ta’minlandi mavjud axborot manbalariga yo’l ochib beradi. Jahonda XX asr boshida (aholisi soni 100 mingdan ortiq) 360 ta katta shaharlar mavjud bo’lib, shularga jami aholining atigi 5 foizi to’g’ri kelgan, bunday shaharlarning miqdori 90- yillarning boshida 2,5 mingni tashkil etdi, 2000 yilda esa 3,5 mingdan oshib ketdi, ular tegishli tarzda jami aholining 1|3 va 2|5 qismi to’g’ri keldi.
Katta shaharlar ichida aholisining soni 1 mlndan ortiq bo’lgan yirik va juda yirik shaharlarni alohida ajratish qabul qilingan. Shunday shaharlarning soni XX asr boshida 10 taga teng bo’lgan 80- yillarning boshida 200dan, 2000 yilda esa 400 dan oshib ketdi. Mazkur shaharlar ichida, «supershaharlar» (aholisining soni 5 mln dan ziyod) miqdori 90- yillarda 30 tani ,2000 yilda esa 60 tani tashkil etdi. Hozirgi vaqtda ushbu shaharlarda salkam 0,5 mlrd kishi, yoki Er shari aholisining 8 foizdan ortiq qismi istiqomat qilmoqda.
Uchinchi jihat- shaharlar hududining keskin kengayib ketishi bilan bog’liq. Zamonaviy urbanizatsiya jarayoni uchun ayrim shaharlar bilan qishloqlarni o’zida qamrab olgan shaharlar aglomeratsiyalarga, megapolislarga o’tish, ayniqsa xos bo’lmoqda. Juda yirik shaharlar aglomeratsiyalari Mexiko, Tokio, San Paulu, Nyu-York shaharlari atrofida shakllangan, shularning har birida 16 mln dan 30 mlngacha kishi istiqomat qiladi.
Hozirgi vaqtda ikki va undan ortiq aglomeratsiyalarning qo’shilib ketishi natijasida urbanizatsiyalashgan rayonlar va zonalar, megapolislar vujudga kelmoqda. Bularga Tokaydo, Bosvash, SanSan, CNPITS kabi megapolislarni misol keltirish mumkin.
Keys banki
1.Kelajak shaharlari qanday bo’lishi kerak?.
2.Hozirgi vaqtda shaharlar bilan bog’liq qanday muammolar vujudga kelmoqda?.
3.Siz shahardami yoki qishloqda yashashni hohlaysizmi?Afzallik salbiy jihatlari to’g’risida so’zlab bering.