Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

Karimov. 
O'zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo'li. Toshkent, , .0‘zbekiston". 1992- y., 20- bet. 

---

12 
mumkin: eski o’zbek adabiy tili va hozirgi 
zamon
o’zbek adabiy tili. 
Eski o’zbek adabiy tili o’zbek xalqining buyuk mutafakkiri Navoiy asos 
solgan va keyinchalik Muqimiy, Furqat kabi demokrat slioirlar tomonidan 
rivojlantirilgan adabiy tildir. Bu adabiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklar 
o’zbek xalqi va uning tili taraqqiyot tarixini o’rganish utslum manba bo’lishi 
biIan birga, hozirgi zamon o’zbek adabiy tili uchun ham asos bo’lgan. Hozirgi 
zamon o’zbek adabiy tili yeski o’zbek adabiy tilining davomi, yangi sharoitda 
o’zbek xalqining iqtisodiyoti va madaniyatining rivojlanishi asosida har 
tomonlama boyigan shaklidir. 
Maktabgacha ta’lim muassasasi bolalarni har tomonlama, ya’ni jismoniy, 
aqliy, axloqiy, estetik tomondan tarbiyalashdek maqsadni o’z oldiga qo’ygan. 
Bu maqsad esa bolalaiga ona tilini o’rgatish jarayonida amalga oshiriladi. 
Bog’chada og’zaqi nutqni o’stirish natijasida bolalar aqlan rivojlanib, umumiy 
madaniy saviyasi oshadi. Ular tevarak-atrofdagi voqea-hodisalar, tabiat va 
jamiyat qonuniyatlarini tushunib boradilar. Bolalarda nutqning rivojlanishi 
ularning ruhiy jihatdan ham takomillashib borishiga yordam beradi.
Bola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar 
yordamida, shuningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. Ammo 
bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, tafakkur 
va h. k.) shunchaki bola organizmining o’sib borishi va takomillashishi 
bilangina paydo bo’lmay, balki nutqining rivojlanishi bilan paydo bo’ladi va 
takomillashadi. 
Agar bola kichik yoshidan boshlab to’g’ri gapirishga (so’zlashishga) 
o’rgatib borilsa, u vaqtda bunday bola normal holatda rivojlanadi, ya’ni a vval 
tasavvur etish, kiyin esa fikr yuritish, xayol qilish qobiliyati paydo bo’ladi va 
bu qobiliyat har bir yosh bosqichida takomillashib boradi. Bolalarda intellekt 
bilan barobar (parallel) ravishda iroda kabi ruhiy jarayon ham takomillashib 

---

13 
boradi. 
Ko’pgina tajribalar shuni ko’rsatdiki, nutqi rivojlanmagan bola to’liq shaxs 
sifatida kamol topmaydi. 
 
Maktabgacha taълим yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va 
tevarak-atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so'z 
boyliklari juda tez o‘sib boradi.
Bolalar kundalik hayotdagi faoliyatlarida nutqdan mustaqil ravishda 
foydalanadilar. Ammo ularni kattalar nazoratisiz qoldirilsa, nutqida ba’zi
nuqsonlar mustahkamlanib qoladi. Shuningdek, yaxshi tashkil etilmagan 
mashg'ulot, o'yin, mehnat, maishiy faoliyat ham bola nutqiga salbiy ta'sir 
etadi. 
Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga aҳloqiy tarbiya berish 
vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o'stirish imkonini beradi, bunda 
ularning sўz boyligi o'sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni 
grammatik nuqtayi nazardan to'g'ri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. 
Ta'limning asosiy shakli mashg'ulotdir. Nutq o'stirish mashg'ulotlarida 
bola o'z nutqini tarbiyachining namunaviy nutqi bi lan taqqoslashga, boshqa 
bolalar bilan o'quv materialini bajarishga, ya'ni tarbiyachining tushuntirishini, 
hikoyasini 
tinglashga, 
birgalikda 
rasmlarni, 
diafilmlarni 
ko'rishga, 
suhbatlashishga, didaktik o'yinlarda ishtirok etishga, birgalikda kuylashga, 
musiqa tinglashga, ma’lum bir obyektga diqqatini qarata olishga, navbat bilan 
gapirishga o'rganadi. Bolalar mashg'ulotda yangi bilimlar (voqea va hodisalar 
o’rtasidagi bog'lanishlarga taalluqli so'zlar, nutqning grammatik shakllari) 
bilan tanishadilar, tarbiyachining nutqiy ko’rsatmasi orqali o'quv ishlarini 
bajarishga, o‘z ishtariga baho berishga o‘rganadilar. Mashg'ulotning mazmuni 
va uni o'tkazish uslubiyoti bolalar nutqini rivojlantirishning maqsad va 
vazifalariga 
bog'liq 
bo'ladi. 
Tevarak-atrofni 
idrok 
qilishga, 
narsa-

---

14 
buyumlarning, o'yinchoqlarning nomlarini bilib olishga va uni tushunishga 
o'rgatish bolalarning ko'ruv, eshituv a’zolariga ta’sir etish orqali amalga 
oshiriladi.
Maktabgacha taълим yoshi bolalarning voqelikni faol idrok qiladigan va tevarak-
atrofdagi hayotga kirishib ketadigan bir davrdirki, bu davrda ularning so'z boyliklari 
juda tez o‘sib boradi. 
Бola tashqi dunyoni xotira, tasavvur, xayol, tafakkur kabi ruhiy jarayonlar 
yordamida, шуningdek nutq yordamida bilib olish qobiliyatiga ega. 
Ammo bolalardagi intellekt, ya’ni ruhiy jarayonlar (xotira, tasavvur, xayol, 
tafakkur vah.k.) shunchaki bola organizmining o'sib borishi va takomillashishi 
bilangina paydo bo'lmay, balki nutqining rivojlanishi bilan paydo bo'ladi va 
takomillashadi. Bolaga nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirishni o'rgatish 
bilan bir vaqtda, ularni maktabda muvaffaqiyatli o'qishlari uchun zamin tayyorlanadi, 
mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishga o'rgatiladi.
Bolalarni tevarak-atrofdagi buyumlar, hodisalar, o'simliklar, hayvonot 
dunyosi, kattalar mehnati va h. k. lar bilan tanishti rish jarayonida ularning 
nomlarini, sifatlarini, xususiyatlarini, xarakterlarini so'zlar bilan aytamiz.
Tarbiyachi bolalarni tevarak-atrof bilan (narsalar, jonli tabiat hodisalari, ijtimoiy 
hayot hodisalari) tanishtirar, ularning bilish faoliyatini yo'lga qo'yar va boshqarar 
ekan, har bir bolaga uning to'plagan tajribasini tartibga solishda yordamlashadi, unga 
yangi bilimlar beradi, unda qiziquvchanlik va kuzatuvchanlik qobiliyatlarini 
tarbiyalaydi, o'zini qurshab turgan olamni bilishga bo'lgan qiziqishini o'stiradi. 
Bolalarni tevarak-atrof bilan tanishtirish ularga axloqiy tarbiya berish 
vositalaridan biri bo'lib, bolalarning og'zaki nutqini o'stirish imkonini beradi, bunda 
ularning so
k
z boyligi o'sib, to'g'ri talaffuz etish malakasi ortib boradi, ularda fikrni 
grammatik nuqtayi nazardan to'g'ri ifodalash ko'nikmasi tarkib topadi. 

---

15 
Bola nutqining taraqqiyoti uning atrofidagi odamlar nutqiga, tevarak-atrofdagi 
narsa-buyumlarni, ijtimoiy hayot hodisalarini kuzatishiga bog'liq bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, ma’nosini tushunadigan, eslab qoladigan 
hamda qo‘llaydigan so‘zlarni asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish jarayonida ota-
onalari, tengdoshlari, tarbiyachilarining axborotlari orqali, shuningdek, o‘zining 
uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zaxirasiga tayanib bilib oladi. Bola o‘sib boradi, uning 
ehtiyojlari ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi. 
Bola nutqining taraqqiyoti ana shu xususiyatlari bilan katta kishilar nutqidan 
farq qiladi. Bir yoshdan bir yarim yoshgacha bo'lgan bola nutqining xarakterli belgisi 
shundaki, bola aytadigan so'zlar miqdori juda kam bo'ladi, ya'ni uning faol lug'ati 
juda sekin o'sib boradi. Bu yoshda bola lug'atining boyib borishi tevarak-atrofdagi 
kishilar nutqini tushunish qobiliyatining o'sishiga bog'liq bo'ladi. Bola o'ziga aytilgan 
so'zlarni yaxshiroq tushunadigan bo'ladi. Uning sust lug'ati o'sib boradi, o'zi yaxshi 
gapirmaydi, ammo boshqalarning so'zini ko'proq eshitib, eshitgan so'z va jumlalarni 
o'ziga singdirib boradi va shuning zamirida keyinchalik o'z nutqini yuzaga keltiradi 
va boyitib boradi. Mana shu xususiyatlarni hisobga olgan pedagog-tarbiyachi bolalar 
idrok etadigan nutq, so'z va gaplarning mumkin qadar boy, rang-barang va to'g'ri 
bo'lishiga harakat qilishi kerakki, bu ularda og'zaki-mantiqiy fikrlash qobiliyatining 
paydo bo'lishiga ta’sir etishi lozim. Bolada og'zaki-mantiqiy fikning paydo bo'lishi 
esa ularning elementar tushunchalarni (balandlik, yaxshi, yomon va hokazolar) 
o'zlashtirib olishlariga yordam beradi. 
Nutq madaniyatining kamchiliklari bola shaxsiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Xususan, bola tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz bo‘lib qoladi. 
Bundan tashqari, bunday bolada tevarak-atrofni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish 
pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtirmaslikka sabab bo‘ladi. 

---

16