Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

1.2. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR NUTQINI O‘STIRISHNI 
TA’MINLAYDIGAN OMILLAR. 
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda nutqni tuza bilish 
darajasini ko‘tarish maktabgacha ta’lim tizimi metodistlari oldidagi asosiy 
vazifalardandir. Shuni hisobga olgan holda tevarak-atrofni o‘rganishda maktabgacha 
tarbiya yoshidagi katta bolalarning nutqini rivojlantirish muammosiga oid tadqiqotni 
nutqni rivojlantirishni ta’minlaydigan omillarni aniqlashdan boshlash maqsadga 
muvofiqdir. 
Nutq o‘stirishni ta’minlaydigan omillar 
 
1.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari 
2.
Nutqni rivojlantirishning o‘sib boruvchi salohiyati 
3.
So‘z zahirasi 
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutkdni rivojlantirishning yuqori 
darajasiga quyidagilar evaziga erishilishi mumkin ekan; 
— tilning adabiy meyorlari va qoidalaridan habardorlik;
- o‘z fikr-mulohazalarini erkin bayon eta olish; 
— muloqotga kira bilish, kattalar va tengdoshlar bilan muomala qila olish; 
— suhbatdoshni tinglay bilish, so‘rash (savollarni tug‘ri bera olish), javob berish, 
e’tiroz bildirish, zarur bo‘lganda esa tushuntirish, izohlash. 
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishda nutq-dialogik va monologik 
nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berish zarur bo‘ladi. 
Maktabgacha katta yoshdagi bolalar dialogik nutqni nisbatan oson o‘rganadilar. Bu 
quyidagilar bilan ifodalanadi; bolalar uyda, bolalar bog‘chasida doimo diologik 
nutqni eshitadi. Bundan tashqari, bolalar o‘zaro muloqotda bo‘lib, асосан диалогик 

---

17 
nutqdan foydalanadilar. Metodik adabiyotlarda bayon qilinishicha, adabiy til negizida 
asosan monologik nutq yotadi. Shuning uchun xam nutqni rivojlantirish ta’lim-
tarbiya tizimida muhim ahamiyat kasb etadi. 
Monologik nutq muayyan mavzuga oid mantiqiy izchil gaplar shaklida 
ifodalangan hamda boshqalarga ta’sir ko‘rsatish uchun yo‘naltirilgan fikrlar 
(tovushlar)ning uyushgan tizimini namoyon etadi. Bola uchun monologik nutq 
shubxasiz, psixologik jihatdan murakkab hisoblanadi. Gap shundaki, maktabgacha 
katta yoshdagi bola monologik nutkda tayyorgarlik jarayonida, shuni tushunadiki, 
tinglovchilar (boshqalar) uning aytayotgan fikr-muloxazalaridan qandaydir qiziqarli 
narsani bilishni istaydilar. 
Bola intuitiv tarzda bo‘llsada, monologik nutq rejasini mantiqan tuzish, 
maqsadini bayon etishga oid iboralarni to‘g‘ri tanlash, gap tuzish, tovushlarni to‘g‘ri 
tayaaffuz qilishga harakat qiladi.
Noqulay psixologik sharoit maktabgacha katta yoshdagi bolaga shunday muhit 
yaratadiki, uning o‘zi bayon qilmoqchi bo‘lgan so‘z, ibora, gap ma’nosini tushunib 
yetmaslik bilan borliq bo‘lgan 
≪
noqulaylik
≫
ni his etadi.
Hakiqatan ham monologik nutq tinglovchiga maroqli va tushunarli bo‘lishi 
uchun maktabgacha katta yoshdagi bola, avvalo, xotira va mantiqiy fikrlashga 
tayanmog‘i lozim. Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, 
kattalar nutqini idrok etish va uzining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi. 
Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik 
rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti va ehtirosini 
ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.