Termiz davlat universiteti magistratura bo‘limi “Iqtisodiyot va menejment” kafedrasi

Tashqi savdo va tashqi savdo siyosatining tuzilishi.

Tashqi savdo o‘z navbatida, tovar va xizmatlar savdosi bilan tavsiflanadi ya’ni alohida mamlakatning eksport-import operatsiyalari majmuidir. AQShlik iqtisodchi J.Saks aytganidek: «...dunyodagi har qanday davlatning iqtisodiy yutug‘i tashqi savdoga tayanadi. Hali hech qaysi davlat xalqaro iqtisodiy tizimdan ajralgan holda kuchli iqtisodiyot yarata olmagan». Alohida mamlakatlarning jahon savdosiga tortilganligi milliy iqtisodiyot ochiqligining turli ko‘rsatkichlari, shu jumladan, eksport kvotasi deb nomlanadigan eksportning YaIMga nisbati bilan tavsiflanadi. 2017 yilda jahonda tovarlar va xizmatlar eksporti 22,3trln.dollarga baholangan edi, YaIM esa 77,2 trln.dollarni (XQP bo‘yicha 90 trln.dollarga yaqin) tashkil etgan bo‘lib, ya’ni ularning nisbati 28,3%ga, (26%ga) teng bo‘ldi. Hozirgi va avvalgi o‘n yilliklarda u o‘sib bordi. Jahon banki 2021 yil bo‘yicha bergan sharhida, pandemiya fonida kechayotgan global miqyosdagi notekis iqtisodiy tiklanish, vaksinalardan foydalanish imkoniyatining tengsizligi, daromad yo‘qotilishidagi farqlar va ta’limdagi tafovutlarni qayd etib, o‘tgan yilni «tengsizliklar pandemiyasi» deb atadi. Bank ma’lumotlariga ko‘ra, pandemiya sabab dunyo miqyosida o‘ta qashshoqlikda kun kechirayotgan aholi soni qariyb 100 millionga yetgan.⁵ Jahon bankining iyunda e’lon qilingan Global iqtisodiy istiqbollar nashrida jahon iqtisodiyoti 2021 yilda 5,6 foizga o‘sishi kutilayotgani qayd etilgan edi — bu so‘nggi 80 yil ichida turg‘unlikdan chiqish davri uchun kuzatilgan eng tez sur’atdagi tiklanish. Jahon banki O‘zbekistonning YAIM o‘sishi bo‘yicha prognozini qaytadan ko‘rib chiqdi va uni 4,8 foizdan 6,2 foizga oshirdi. Iqtisodiy faollikning tiklanishiga ichki investitsiyalar, xalqaro savdo va pul o‘tkazmalarining tiklanishi sabab bo‘lmoqda. Davlatimiz rahbari yangi yilning boshidanoq, barcha tarmoq va hududlar tizimli ishlab, bu maqsadlarga erishish uchun mustahkam zamin yaratish kerakligini ta’kidladi.⁶

O‘zbekistonda tashqi savdo ko‘lamlari va sur’atlari ko‘pincha tovar aylanmasi (ya’ni eksport va importning yig‘indisi) bilan, lekin jahonda ko‘pincha eksport bilan o‘lchanadi. Bu bir mamlakatning xalqaro xo‘jalikdagi subyektlar bilan aloqasidir. Jahon savdosining jadallashgan (YaIM bilan taqqoslaganda) o‘sishining asosiy omillariga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  jahon iqtisodiyotining globallashuvi;
  
• 
  TMK doirasida qo‘shilgan qiymat zanjirlarini shakllantirish;
  
• 
  innovatsion rivojlanish;
  
• 
  xalqaro savdoning liberallashuvi;
  
• 
  xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning faoliyati.
  

Globallashuvga alohida milliy bozorlar o‘rtasida yanada zich aloqalarni va global tovarlar bozorini shakllantirishga ko‘maklashdi, TMKlar faoliyati esa qo‘shilgan qiymat zanjirlarini shakllantirishga ko‘maklashdi. Ushbu jarayonlar innovatsion jarayonlar ta’siri ostida yanada kuchaydi va natijada tovarlar hayotiylik davrining qisqarishi ro‘y berdi.

3.