Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

Manbalar 
Ta’rif 
Yu.M.Itkin [17, 38-b.]
Nazoratning vazifasi yo’l qo’yiladigan chetga chiqish 
me’yorlarini malakali belgilashdan iborat, qolgan 
barcha chetga chiqishlarni qayd etish va bartaraf 
qilish talab qilinadi. Boshqaruvning ichki va tasho’i 
xo’jalik jarayonlarini kuzatish, tekshirishni amalga 
oshirar ekan, nazorat bozor iqtisodiyotida, bu 
harakatlarning hammasi fao’at samarali boshqarish 
uchun foydali bo’lgandagina mavjudlik huquqiga 
egadir.
S.O.Shoxin, 
L.I.Voronina 
[27, 14-b.]
Moliyaviy nazorat deganda nazorat vazifalari 
yuklatilgan 
davlat 
va 
jamoat 
organlarining 
korxonalar, 
muassasalar 
va 
tashkilotlarning 
moliyaxo’jalik faoliyatining iqtisodiy samaradorligini 
xolis 
baholash 
maqsadi 
bilan bu 
faoliyat 
ustidan 
nazoratning ko’p tomonlama tarmoo’lardagi tizimini, 
xo’jalik va maqsadga muvofio’ligini aniqlashni 
hamda davlat byudjeti daromadlarining rezervlarini 
aniqlashni tushunmoq kerak.
Iqtisodiy nazorat ishlab chiqarish ustidan insoniyat yaratgan G’oyat samarali 
nazoratdir. U narx, ish haqi, foyda, ishlab chiqarish harajatlari va foydalanish, ssuda 
foizi, renta, soliq, pul va sh.k. orqali amalga oshiriladi.

---

12 
Moliya nazorat vazifasining mavjudligi o’-o’zidan moliyaviy nazorat 
mavjudligini keltirib chiqarmaydi, u tegishli davlat organlarining muhim tashkil 
etuvchi faoliyatini taqazo etadi.
1.
Moliyaviy nazorat - kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda moliya 
muhim rolining bir ko’rinishidir.
2.
Moliyaviy nazorat davlat boshqaruv organlari faoliyatining turlaridan 
biri sifatida namoyon bo’ladi.
3.
Moliyaviy nazorat - boshqaruvning tartibga solish, rejalashtirish, hisob-
kitob va xo’jalikni yurituvchi subyekt faoliyatining tahlili singari mustaqil 
vazifasidir.
4.
Taqsimlash munosabatlari orqali moliyaviy nazorat ishlab chiqarish, 
ayirboshlash, muomala va iste’mol munosabatlariga tatbiq etiladi.
Nazorat subyekti – nazorat tizimining maxsus organi, nazorat qiluvchi 
tashkilot, alohida shaxs bo’lishi mumkin. Nazorat qiluvchi subyekt faoliyatini 
tashkilot qismida ma’lum umumiylikka ega bo’lgan bir guruh obyektlar masalan, 
Moliya Vazirligiga yoki nazorat taftish boshqarmasiga biriktirib quyiladi. Nazorat 
faoliyatini amalga oshirishda bir obyektning bir qancha nazorat subyektlari 
tomonidan ayni bir nazorat predmeti yuzasidan tekshirish xollariga yo’l qo’ymaslik 
maqsadida u yoki bu nazorat subyektning faoliyat doirasi aniq chegaranishi kerak. 
Nazorat subyektlariga yuklatilgan majburiyatlar nazorat organlarining oldiga 
quylgan maqsadlardan kelib chiqqish va ularga to’liq mos kelishi muhimdir.
Nazorat obyekti – kimni nazorat qilish kerak ? degan savolga javob beradi. 
Davlat moliyaviy nazorati obyektlari tashkiliy-huquqiy shakli va faoliyat turidan 
qatiy nazar davlat moliyaviy resurslaridan foydalanuvchilar: davlat moliyaviy 
siyosatini yuritishga mutasaddi bo’lgan xukumatning ijroiya organlari pul-kredit 
muassalari, davlat mablag’larini jalb qiluvchi va ulardan foydalanuvchi investitsion 
institutlar, davlat korxonalari, byudjet tashkilotlaridir.
Moliyaviy nazorat maxsus tamoyillar orqali amalga oshiriladi.
Nazorat tamoyillari- nazoratning ilmiy jihatdan ishlab chiqilgan va amaliy 
faoliyatdan o’tgan siyosiy, tashkiliy va huquqiy asoslari bo’lib, ularga amal 
qilishligi nazoratning samaradorligini ta’minlaydi. Nazorat tamoyillari moliya 
sohasidagi nazoratning umumiy tartibini maqsadga yo’naltirilganligini belgilab 
beradi
Ko’p yillik tajriba asosida jahonda davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishning 
asosiy tamoyillari ishlab chiqarilgan bo’lib, har bir tsivilizatsiyalashgan davlatlarga 
amal qilingan va intiladi. Bu tamoyillar qonuniylik, daxlsizlik, obyektivlik, 
malakalilik, oshkoralikni talab qiladi.

---

13 
Qonuniylik – moliyaviy nazoratning muhim taiyillaridan biri bo’lib, birinsidan, 
davlat va mahalliy moliyaviy va moddiy resurslardan fodalanishdagi qonuniylikni 
ko’zda tutsa, ikkinchidan, nazorat organlari faoliyati ham qonun asosida belgilangan 
vakolatlari doirasida tashkil etilmog’i kerak.
Dahlsizlik - nazorat organlarining dahlsizligi qonunan belgilab qo’yilishi kerak. 
Dahlsizlik nazorat organlari ishining samaradorligini ta’minlovchi omil bo’lib 
nazorat qiluvchi organning moliyaviy jihatdan ham mustaqil va dahlsizligini ko’zda 
tutadi.
Obyektivlik va malakalilik – nazorat o’tkazuvchi shaxslar tomonidan amaldagi 
qonunchilikning so’zsiz rioya qilishni, ularning yuqori malakali kasbiy darajada 
bo’lishlarini ko’zda tutadi.
Oshkoralik – tamoyili esa nazoart organlarining jamoatchilik ommaviy ahborot 
vositalari bilan yaqindan aloqada bo’lishlarini talab qiladi. Chunki nazorat organlari 
bevosita yoki bilvosita tarzda bir guruh kishilarning yoki butun aholining 
manfaatlarini ish yuritadilar.
Nazorat-iqtisodiy ishlar ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga, xo’jalik 
yuritishning yuqori natijalariga erishishga, davlat daromadlarining oshishiga hamda 
davlat mablag’laridan samarali, maqsadga muvofiq foydalanishga ta’sir etadi.
Mamlakat iqtisodiyoti va moliya tizimining samarali amal qilishining zaruriy 
sharti bo’lib moliyaviy nazorat xizmat qiladi. Moliyaviy nazorat jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish ustidan davlat nazoratining tarkibiy 
elementi bo’lib hisoblanadi.
Nazorat boshqarish tsiklining shakli sifatida qabul qilinayotgan yoki qabul 
qilingan boshqaruv qarorlarining asoslanganligi va samaradorligini baholash, bu 
qarorlarning amalga oshirilish darajasini hqiqiy natijalarning o’rnatilgan 
parametrlari va me’yoriy ko’rsatmalardan og’ish (farq qilish) darajasini aniqlash va 
salbiy holatlarni bartaraf etishga qaratilgan boshqaruv qarorlarini qabul qilish 
maqsadida boshqariluvchi obyekt faoliyatini kuzatish, solishtirish, tekshirish va 
tahlil qilish tizimidir.
Bozor iqtisodiyoti uchun davlat moliyaviy nazorati faoliyatning alohida bir 
sohasiga aylanib boradi. Davlat moliyaviy nazoratning obyekti bo’lib 
boshqarishning barcha darajalarida moliyaviy resurslarning shakllanishi va 
ishlatilishidan taqsimlanish jarayonlari maydonga chiqadi. Bu boradagi Davlat 
moliyaviy nazorati avvalo davlat moliyaviy resurslaridan maqsadga muvofiq va 
samarali foydalanishi, davlat mulkidan oqilona foydalanishini ta’minlashga xizmat 
qilmog’i lozim.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mamlakatimizning Davlat byudjeti 
shaklan qonuniy asoslab berildi. O’tgan davr ichidagi barqaror byudjet tizimini 

---

14 
to’liq shakllantirish sohasidagi barcha ishlarimiz va tajribalarimiz bu sohadagi jahon 
tajribasi bilan uyg’unlashdi, bu esa O’zbekiston Respublikasining “Byudjet 
Kodeksi”da o’zining huquqiy aksini topdi.
Davlat moliyasini isloh qilish loyihasi doirasida O’zbekiston Respublikasi 
Hukumati o’z oldiga tarkibiy va institutsional o’zgarishlarni amalga oshirish 
bo’yicha keng ko’lamli vazifalarni qo’ymoqda. Bu bir tomondan sezilarli miqdorda 
moliyaviy resurslarni talab qilsa, ikkinchi tomondan ushbu resurslarni taqsimlash va 
ulardan foydalanishning samarali tizimining joriy etilishini nazarda tutadi. “Davlat 
moliya tizimini isloh qilish sohasida O’zbekiston Respublikasi Hukumatiga BMT 
Taraqqiyot Dasturi 2007 yildan buyon ko’maklashib kelmoqda. Jumladan, ushbu 
loyiha doirasida byudjet qonunchiligini hamda davlat byudjetini rejalashtirish va ijro 
etish metodologiyasini mukammallashtirish, buxgalteriya hisobi va auditorlik 
faoliyati hamda soliq ma’murchiligini takomillashtirish, sug’urta bozorini isloh 
qilish va rivojlantirish, shuningdek Moliya vazirligi xodimlarining salohiyatini 
oshirishga qaratilgan tashabbuslar samarali amalga oshirildi”
1
.
Byudjet tashkilotlari moliyasinini nazoratini tashkil etishning tashkiliy-huquqiy 
asoslari haqida so’z borar ekan, bugungi kunda muvaffaqiyatli amalga oshirilib 
kelinayotgan Davlat moliyasini boshqarish tizimini isloh qilish loyihasi doirasida 
byudjet tashkilotlari moliyasi, ular xarajatlarini normativ rejalashtirish, g’aznachilik 
orqali xarajatlar to’lovini amalga oshirish tartiblariga bevosita taalluqli 
me’yoriyhuquqiy hujjatlar ham takomillashib bormoqda.
Moliyaviy nazoratni tashkil etish, xarajatlarini rejalashtirish
va
moliyalashtirish, buxgalteriya hisobii yuritish, davlat xaridlarida ishtirok etish, ular 
xarajatlarini g’aznachilik orqali ijro etishning qonuniy-huquqiy va me’yoriy 
asoslarini tashkil qiluvchi hujjatlar qatorida quyidagilarni keltirib o’tish mumkin:
O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi;
1999 yil 3 sentyabrdagi 414-son “Byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan 
ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’risida”gi Qarori;
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2009 yil 16 sentyabrda 
2007raqam bilan ro’yxatga olingan “Davlat byudjetining g’azna ijrosi Qoidalari”;
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2014 yil 15 dekabrda 
2634raqam bilan ro’yxatga olingan “Byudjet tashkilotlari va byudjetmablag’lari 
oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan 
o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizom”;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 26 martdagi 
69-son qarori bilan tasdiqlangan O’zbekiston respublika tovar-xom ashyo birjasining 
1
“O’zbekistonda byudjet tizimi islohoti”. 
http://www.publicfinance.uz
 
 

---

15 
maxsus axborot portali orqali elektron savdo yo’li bilan tadbirkorlik subyektlaridan 
eng zarur tovarlar (ishlar, xizmatlar)ning davlat xaridini tashkil etish tartibi 
to’g’risidagi Nizom va boshqalar.
Yuqoridagi ro’yxatda keltirilgan 2634-raqamli Nizom bilan oxirgi besh yil 
ichida byudjet amaliyotida qo’llanib kelingan bir nechta normativ hujjatlar, xususan,
O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2010 yil 29 oktyabrdagi 92-son 
“O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar 
smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan 
o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizom (ro’yxat raqami 2157, 2010 yil 19 noyabr),
O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2013 yil 24 iyundagi 63-son 
“O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar 
smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan 
o’tkazish tartibi to’g’risidagi nizomga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish 
haqida”gi buyrug’i (ro’yxat raqami 2157-1, 2013 yil 29 iyul) kabilar o’z kuchini 
yo’qotdi.
Oxirgi bir necha yil davomida byudjet tashkilotlari xarajatlarini smeta asosida 
rejalashtirish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2010 yil 29 oktyabrdagi 
92-son buyrug’i bilan tasdiqlanib, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2010 
yil 19 noyabrda 2157-son bilan ro’yxatga olingan “O’zbekiston Respublikasi Davlat 
byudjetida turuvchi tashkilotlarning xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, 
ko’rib chiqish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risida Nizom”
2
bilan 
tartibga solinib kelingan. Lekin byudjet tizimidagi islohotlar natijasida byudjet 
qonunchiligining takomillashuvi, 2013 yil 26 dekabrda O’zbekiston Respublikasi 
Byudjet Kodeksining qabul qilinishi natijasida yuqoridagi nizom orniga yangi 
me’yoriy hujjat - O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining 2014 yil 14 
noyabrdagi 74-son buyrug’i bilan tasdiqlanib, Adliya vazirligida 2014 yil 15
dekabrda 2634-raqam bilan ro’yxatdan o’tkazilgan “Byudjet tashkilotlari va 
byudjetmablag’lari oluvchilarning xarajatlar smetasi va shtat jadvallarini tuzish, 
tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi to’g’risidagi Nizom”
3
kuchga kirdi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik Palatasi tomonidan 2013 
yil 28 noyabr ko’pi qabul qilingan va Senati tomonidan 2013 yil 12 dekabr kuni 
ma’tsullangan hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2013 yil 26 
dekabr kuni imzolangan URQ-360-sonli Qonun bilan tasdiqlangan "O’zbekiston 
Respublikasining Byudjet Kodeksi" O’zbek modeli deb tan olingan, keng qamrovli 
bosqichma-bosqich 
amalga 
oshirilayotgan 
islohotlarning 
muhim 
bosqichi 
hisoblanadi. Huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyatli amalga 
2
“O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami”, 2010 yil, 47-son, 440-modda.