Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

 
3
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2014 y., 51-son, 612-modda
 

---

16 
oshirilishi sezilarli darajada byudjet sohasida olib borilayotgan ijobiy o’zgarishlarga 
bog’liq.
Bunda byudjet tizimi barcha tarmoqlarining benuqson ishlashi, Davlat 
byudjetining samarali prognozlashtirilishi va ijrosi etakchi o’rin tutadi.
Bugungi kun talablari byudjet tizimining ishlashi byudjet munosabatlarining 
barcha aloqalarini tartibga soluvchi va uning ishtirokchilari samarali faoliyat 
yuritishlarini ta’minlovchi yaxlit va mustahkam qonunchilik-huquqiy bazaga 
asoslanishini, yagona byudjet tizimi aloqalarining yanada takomillashuvini talab 
qildi.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni amalga oshirish jarayonida milliy 
moliya tizimi shakllantirildi, ushbu sohada ro’y berayotgan chuqur o’zgarishlar 
doirasida rivojlangan Qonunchilik va me’yoriy-huquqiy baza yaratildi. Byudjet 
kodeksi .qabul qilingunga qadar Davlat byudjetini tayyorlash, ko’rib ChIQISh, 
tasdiqlash va ijro etish, shuningdeq uning ijrosi ustidan nazorat va hisobot, 
byudjetlararo munosabatlar jarayonlari bir nechta qonunchilik hujjatlari bilan 
tartibga solingan bo’lib, bu ayrim normalarning turlicha talqin qilinishiga va ularni 
amalga tadbiq etishda qiyinchiliklarga olib kelar edi.
Byudjet kodeksining asosiy maqsadi byudjet jarayonini tartibga soluvchi, 
amaliyotdagi mavjud ziddiyatlarni va eskirgan normalarni bartaraf etuvchi yagona 
qonunchilik hujjatini ishlab chiqish, shuningdek amaliyotda ishlab turgan 
normalarni, qoidalarni va byudjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini 
tizimlashtirishdan iboratdir.
Byudjet kodeksi, byudjet sohasidagi asosiy qonunchilik hujjati sifatida
O’zbekiston Respublikasining 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan "Byudjet tizimi 
to’g’risida"gi va 2004 yil 26 avgustda qabul qilingan "Davlat byudjetining g’azna 
ijrosi to’g’risida"gi ikkita asosiy qonunlarining printsiplarini, normalarini va 
qoidalarini qamrab oldi va ularni muvofiqlashtirdi. Ushbu ikkita qonun Byudjet 
kodeksini ishlab chiqish va byudjet qonunchiligini yanada takomillashtirishga asos 
bo’lib xizmat qildi, deyish mumkin.Byudjet kodeksi qabul qilingunga qadar amalda 
bo’lgan 
byudjet 
qonunchiligining 
holati 
tahlil 
qilinganida, 
ushbu 
me’yoriyhujjatlarning quyidagilar bilan bogliq bir nechta amaliy kamchiliklari 
ma’lum bo’ladi:
-byudjet jarayonining ayrim normalari va bosqichlarining bir nechta turli qonun 
hujjatlari bilan tartibga solinishi bilan;
O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasining faoliyati -O’zbekiston 
Respublikasi Prezidentining qarori va farmonlari (2 ta) bilan;
-byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari jamtarmalari - Vazirlar 
Mahkamasining qarorlari (8 tadan ortiq) va boshqa idoraviy hujjatlar bilan tartibga 
solingan.

---

17 
-ayrim normalarni amaliyotda tadbiq qilishning qiyinligi bilan;
Tasdiqlangan byudjetga o’zgartirishlar kiritishga ruxsat berilishini asoslovchi 
puxta va aniq hamda nima uchun Oliy Majlisning, nima uchun Vazirlar
Mahkamasining ruxsati zarurligini lo’nda qilib tushuntirib beruvchi normalar mavjud 
emas edi.
“Byudjet tizimi to’g’risida”gi Qonunning ayrim normalari yangi talablarga 
muvofiq emas edi.
Masalan, ushbu qonunda oxirgi yillarda mamlakatimiz rahbariyati tomonidan 
byudjet tizimini isloh qilish bo’yicha qabul qilingan choralar aks ettirilmagan, 
xususan:
• 
ikki palatali Parlament sharoitida davlat byudjeti ko’rsatkichlarini ko’rib 
chiqish va tasdiqlash tartibi, davlat hokimiyati organlarining vakolatlarini qayta 
ko’rib chiqish (Oliy Majlis-Prezident-Vazirlar Mahkamasi);
• 
davlat moliyasi tuzilmasida sezilarli ulushni tashkil etuvchi, shu jumladan, 
yangi tashkil etilgan byudjetdan tashqari maqsadli jamg’apmalap (Tiklanish va 
taraqqiyot jamg’armasi, Ta’lim va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, 
mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi, Sug’oriladigan erlarning meliorativ 
holatini yaxshilash jamrarmasi);
• 
shuningdek 2011 yildan joriy qilingan davlat xaridlari mexanimi.
Byudjet kodeksini ishlab chiqish jarayonida jahonning rivojlangan 
mamlakatlari, jumladan, OESR mamlakatlari, Germaniya, Frantsiya, Koreya, 
Yaponiya kabi hamda MDXning ayrim mamlakatlarining byudjet qonunchiligi 
o’rganib chiqildi.
Byudjet kodeksida nazarda tutilgan Byudjet tasnifi tuzilmasi Xalqaro valyuta 
jamrarmasining amaldagi xalqaro standartlariga (Davlat Moliyasi Statistikasi - 2001 
y.) asoslangan.
Bundan tashqari, o’rganilgan mamlakatlarda byudjetni shakllantirish va tuzish 
uch yillik istiqbol uchun amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan Byudjet kodeksi 
loyihasida byudjetni uch yillik davrga shakllantirish uchun poydevor qo’yilgan.
Shuningdeq ta’kidlash joizki, Byudjet kodeksi loyihasining "davlat moliyaviy 
nazorati" bo’limi tuzilmasi O’zbekiston Respublikasi "Xo’jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida"gi Qonun, Hisob 
palatasi va Moliya vazirligi Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi nizomlarini 
hisobga olgan holda hamda Oliy auditorlar instituti xalqaro tashkilotining 
(INTOSAI) davlat moliya nazoratini olib borish bo’yicha tavsiyalariga ko’ra ishlab 
chiqildi.
Shunday qilib, Byudjet kodeksi qabul qilinishining asosiy maqsadlaridan biri - 
amalda bo’lgan me’yoriy-huquqiy hujjatlarning yuqorida qayd etilgan amaliy 

---

18 
kamchiliklarini bartaraf etish, amaliyotda o’zini oqlagan me’yorlarni tadbiq etish, 
shuningdeq xalqaro tajribani hisobga olgan holda byudjet qonunchiligini yanada 
takomillashtirish maqsadida butun byudjet jarayonini tartibga soluvchi yagona 
qonun hujjati ishlab chiqildi.
Qabul qilingan Byudjet kodeksi quyidagi qator yangiliklarni nazarda tutadi:
• 
tartibga solishning yagona printsiplarini ham O’zbekiston Respublikasi Davlat 
byudjetiga, ham davlat maqsadli jamgarmalariga qo’llash;
• 
byudjet jarayonining barcha qatnashchilari vakolatlarini hamda ularning 
o’zaro munosabat mexanizmlarini belgilash;
• 
byudjet jarayonining barcha bosqichlarini (byudjet tizimi barcha byudjetlarini 
shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, nazorat 
qilish, hisobotlarni tayyorlash va tasdiqlash, byudjetlararo munosabatlar) yagona va 
yaxlit qonun xujjatida tizimlashtirish;
• 
maxalliy 
byudjetlar 
daromadlar 
manbalarini 
mustahkamlash 
orqali 
byudjetlararo munosabatlarni takomillashtirish, byudjetlarning barcha darajalari 
o’rtasida vakolatlarni taqsimlash va uzaro hamkorlik.
Byudjet kodeksining tuzilmasini o’rganishda byudjet munosabatlarini 
tizimlashtirish imkonini beruvchi hamda byudjet tizimining ochig’ligi va 
barqarorligini ta’minlovchi 2 ta qism, 9 ta bo’lim, 28 ta bob va 192 ta moddani tahlil 
qilish kerak Byudjet kodeksida byudjet tuzilmasi, byudjet sohasidagi vakolatlar, 
byudjetni tuzish va qabul qilish, uning ijrosi me’yorlari va qoidalari, davlat 
tomonidan mablag’larni jalb qilish, byudjet hisobi va hisoboti, byudjet ijrosi 
yuzasidan nazorat va byudjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik asoslari 
aks ettirilgan.
Qabul qilingan Byudjet kodeksida byudjet sohasidagi vakolatlarga aniqlik 
kiritildi. Bunda qonunchilik bazasi bilan amaliyot o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf 
etish maqsadida Davlat moliyasini boshqarish jarayonidagi davlat hokimiyati 
organlarining vakolatlari to’liq qayta ko’rib chiqildi.
Amalda bo’lgan qonunchilikda faqat O’zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi, Mahalliy davlat hokimiyati organlari va Moliya vazirligining 
vakolatlari belgilangan bo’lsa, Byudjet kodeksida barcha byudjet jarayoni 
ishtirokchilarining vakolatlari aks ettirildi.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, O’zbekiston 
Respublikasi Hisob palatasi, Mahalliy Hokimiyat vakillik organlari va Mahalliy 
davlat hokimiyati organlari, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, hududiy 
moliya organlari, byudjet mablag’larini taqsimlovchilar, byudjet tashkilotlari va 
byudjet mablag’lari oluvchilar, davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi 
organlarning vakolatlari alohida moddalarda aks ettirildi.

---

19 
Ta’kidlash joizki, hozirga qadar amalda bo’lgan byudjet qonunchiligida 
bazaviy xarajatlar smetasi ro’yxatdan o’tkazilguniga qadar byudjetni ijro etish 
tartib- tamoyillari etarlicha yoritib berilmaganligi bois, amaliyotda vaqtinchalik 
xarajatlar smetasi o’z vaqtida ro’yxatdan o’tkazilmay qolishi oqibatida yil boshida 
ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni amalga oshirishda kechikish holatlari 
tez-tez uchrab turardi.
Bu kabi muammolar Byudjet kodeksida o’z echimini topgan.
Avvalgi byudjet qonunchiligida byudjet tashkilotlari hodimlarining ish haqlari 
naqd pul to’lovini kechiktirganlik uchun javobgarlik nazarda tutilmagan edi. Bu esa 
joylarda shu kabi muammolar uchrab turishiga sabab bo’lardi.
Byudjet kodeksining 187-moddasi bilan: "Byudjetdan moliyalashtiriladigan 
muassasalar va tashkilotlarga ish haqi, pensiyalar, nafaqalar, stipendiyalar va ularga 
tenglashtirilgan boshqa xarajatlarni to’lash uchun pul mablag’lari berilishini, 
shuningdeq pensiyalarni etkazib berishni amalga oshiruvchi muassasalarga pul 
mablag’lari berilishini banklarning rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari 
tomonidan asossiz kechiktirish" - byudjet intizomini buzish, deb belgilandi.
Byudjet hisobining asoslari, byudjet hisobotlarining shakllari, shuningdeq 
byudjet ijrosi to’g’risidagi hisobotni tashqi audit qilish masalalari nazarda tutildi. 
Byudjet hisobini yuritish va byudjet hisobotini tuzishning yagona tartibi joriyqilindi.
Bundan tashqari, Byudjet kodeksida byudjet tizimi byudjetlarining ijrosi 
to’g’risidagi hisobotning ommaviy axborot vositalarida e’lon qilinishi (chop etilishi) 
majburiyligi normasi nazarda tutilgan, bu esa yangi kiritilgan byudjet tizimi 
ochiqligi printsipiga va byudjet ma’lumotlari e’lon qilinishining xalqaro 
standartlariga muvofiq keladi.
Byudjet kodeksida byudjet ijrosi yuzasidan nazoratga alohida etibor qaratilgan. 
Byudjet tizimi byudjetlarining ijrosi yuzasidan nazorat byudjet jarayonining asosiy 
bosqichlaridan biri bo’lgani holda, amaldagi bo’lgan qonunchilikda byudjet ijrosi 
yuzasidan nazorat "Byudjet tizimi to’g’risida"gi Qonunning bitta moddasi (38- 
modda) va boshqa qonunosti hujjatlarining bir nechta qoidalari bilan tartibga 
solingan.
Shu munosabat bilan Byudjet kodeksida:

davlat moliyaviy nazoratini amalga oshiruvchi organlar tizimi aniq 
belgilab qo’yildi;

davlat moliyaviy nazoratining printsiplari, shakllari va usullari aks 
ettirildi;

davlat moliyaviy nazoratining shakllari va turlari tasniflandi;

---

20 

nazorat organlarining vakolatlari, shuningdeq davlat moliyaviy nazorat 
organlari hamda moliyaviy nazorat obyektlari mansabdor shaxslarining huquqlari, 
majburiyatlari va javobgarligi belgilandi.
Qayd etish lozimki, Byudjet kodeksiga byudjet tashkilotlari va byudjet 
mablag’lari oluvchilarni yakuniy nazorat qilish tartiblarini belgilovchi normalar 
kiritildi.
Shuningdek nazorat davriyligi yiliga ko’pi bilan bir marta qilib belgilandi.
Bunda nazoratni amalga oshirish muddati o’ttiz kalendar kunidan oshmasligi 
belgilab qo’yildi.
Alohida ta’kidlash joizki, ushbu kodeks nafaqat moliya, g’aznachilik yoki 
nazorat- taftish organlari hodimlari uchun, balki byudjet qonunchiligining 
to’g’ridan-to’g’ri foydalanuvchilari, aynan byudjet tashkilotlari va byudjet 
mablag’lari oluvchilari uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Xotima o’rnida e’tirof etish mumkinki, Byudjet kodeksining joriy qilinishi 
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng miqyosdagi islohotlarga yana bir turtki 
bo’ldi. Bunda keyingi islohotlarga: o’rta muddatli byudjetlashtirish, natijaga 
yunaltirilgan byudjetlashtirish, byudjet hisobini jahon andozalariga moslashtirilgan 
standartlar asosida yuritish, byudjet jarayonining yanada oydinligini ta’minlash 
masalalarining nazariy, metodik va me’yoriy tizimlarini ishlab chiqishga keng asos 
yaratilmoqda.
Ma’lumki, davlat byudjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda 
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan 
ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, byudjetmablag’laridan samarali va aniq 
foydalanish maqsadida 1999 yil 3 sentyabrda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 414-son Qarori qabul qilingan va bu qaror byudjet tashkilotlari 
moliyasini tashkil qilishda keskin o’zgarishlarga olib kelgan edi. Mazkur Qaror 
2000 yil 1 yanvardan boshlab byudjet tashkilotlari xarajatlarini mablag’ bilan 
ta’minlashning yangi tartibini belgilab berdi. U quyidagilarni nazarda tutadi:
 
byudjetmablag’laridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda 
byudjet intizomini mustahkamlash uchun byudjet tashkilotlari rahbarlarining 
mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish;
 
byudjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini 
soddalashtirish va byudjetmablag’laridan foydalanishda yuqori natijalarga erishish 
maqsadida mavjud mablag’larni oqilona taqsimlash uchun imkoniyatlar yaratish;
 
-ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlarni, ish haqiga qo’shimchalar, kapital 
qo’yilmalar va boshqa xarajatlarni guruhlagan holda bir satrda mablag’ bilan 
ta’minlash usulida byudjet tashkilotlarini normativlar bo’yicha (faoliyat turiga 
ko’ra) mablag’ bilan ta’minlashning yangi tartibini joriy etish;

---

21 
-byudjetdan mablag’ bilan ta’minlashni byudjet tashkilotlarining faoliyat turi 
bo’yicha tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish va sotish faoliyatini 
kengaytirish bilan birga qo’shib olib borish;
-byudjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag’batlantirish, ular faoliyati 
samaradorligini oshirish va kadrlarning o’rnashib qolishi uchun shart-sharoitlar 
yaratish.
1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan 2002 yil 13 dekabrda 447-II son bilan 
o’zgartirishlar kiritilgan «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida» 
gi qonuniga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi 
«O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish 
chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5296-sonli Farmoniga muvofiq bank tizimi 
barqarorlikni qo’llab- quvvatlash, omonatchilar va kreditorlarning manfaatlari 
himoyalanishini ta’minlash maqsadida bank nazoratini va banklar faoliyatini 
tartibga solishni amalga oshiradi. Davlat moliyasini boshqarishda soliq organlari 
muhim rol o’ynaydi.
O’zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustda 474-son bilan qabul qilingan va 
2003 yil 25 aprelda 482-II son Qonun bilan o’zgartirishlar kiritilgan qonuni soliq 
nazoratining asoslari, uni amalga oshirish bo’yicha soliq organlarining huquq va 
majburiyatlarini belgilab bergan.

---

22