Temurnoma” asarida qo’llangan shaxs nomlarining gender xususiyatlari asqarova Manzura Baxtiyor qizi Namangan davlat universiteti tayanch doktoranti Annotatsiya

maydonni xo’sh qilmoq, maydonda muqobil bo’lmoq, zo’ri yetmoq kabi leksemalarda faqat erkaklar nutqiga xosdir. Mironshoh bahodir jangda arg’umoqlarg’a chang soldi, mundin so’ng Temurbek ortidan cheriklariga qo’shulib aydi: dushman boshin xam qilmag’uncha tin olmaylik.(Temurnomadan 134-bet) “Nazar qildikim, bir malikam davron, jamoli misoli xurshidi tobon, qomati sarvi xiromon yuzi to`lgan oydek, ko`zi cho`lpondek bir nodiram xo`bondurki, andin cho`pon so`rdi. (“Temurnoma”dan) Yuqoridagi so’nggi misolda ayol kishining xususiyatlarini adib tomonidan badiiy ravishda faqat erkaklar nutqi uchun o’ziga xos o’rinda qo’llangan. Lekin bu birikmalar faqat erkaklar nutqi uchun xos deb bo’lmaydi. Nodira, Uvaysiy, Dilshodi Barno va boshqa ayol ijodkorlarning g’azallarida ayrim o’rinlarda ayollarga xos, ayrim o’rinlarda erkaklar nutqiga xos o’rinlarda qo’llangan. Bunday me’yor buzilgan hollarda esa adresant o‘z nutqida jinsiga nomunosib til birligini qo‘llagan bo‘ladi. Shuning uchun ham shoir va yozuvchilar badiiy asarlarda personajlar nutqini individuallashtirish, uning o‘ziga xos qiyofasini ochish maqsadida erkaklar nutqi uchun xos bo‘lgan iboralarni ataylab ayollar nutqida keltirishgan.
Asarda genderga xos bo’lgan xususiyatlardan insonning unvoni, yoshi va ijtimoiy kelib chiqishi personajlar ismlarida (shaxs nomlarida) o‘z aksini topadi. Masalan: Masalan, Alqissa, Tarag‘ay Bahodir nokli Qorayur nuyondin edi. (Temurnoma 43-bet) Qozonxon andog‘ zolim erdiki, kishini talab qilsa, avval xotin va bolalariga vasiyat qilib, keyin Qozonxonni oldiga borur erdi. Amir Choku barlosda davlatmand erdi. (Temurnomadan) Ammo Malikshox bahodir ko‘p g‘ani boy kishi erdi. Har ijnos mollari bor erdi. Yuqoridagi misollardan ma’lum bo‘ldiki, Tarag’ay “bahodir” (harbiy sarkardalarga beriladigan unvon), Qozonxon “xon” leksemasi uning xon unvoniga egaligi va boshqa ko’plab uslubiy ma’no qirralari mavjud ekanligini dalillaydi.
Discussion: “Temurnoma”da ayollarning mavqeyi, Amir Temurning har sohada maslahatini oladigan insoni ham ayol bo'lganligi, asarning genderlingvistik jihatlarini o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Bir so’z bilan aytganda, Temurnoma ulug' shaxsning ulug'ligi ortida ona (ayol), rafiqa (ayol) , kabi dono maslahatgo'ylarning mushtarak kuchlari mavjudligini ko'rsatadi. "Temurnoma" asarida gender masalasi alohida o'rin tutadi. Amir Temur qaysi yurtga yurish qilsa, ne imoratni qurishga jazm etsa, qandaydir nizolarnini yechish uchun albatta Saroymulkxonimning maslahatlarini tinglagan. Asarda ismlarda ham gender jihatlar namoyon bo'ladi: O'ljoy Turkon og'o amir qarorgohiga yuzlandi. (Temurnoma 52-bet) Mazkur o'rinda qo'llangan og'o leksemasi davr nuqtayi nazaridan ayollarga nisbatan qo'llangan. Hozirda esa Xorazm shevasida