«temir yo`l transporti molitasi»

Mashg‘ulot rejasi

1. O‘zbekiston Respublikasi soliq tizimining xuquqiy asoslari.

2.Soliq tushunchasi, mohiyati, ahamiyati, axborot manbalari.

3.«O‘TY» AJning soliq tizimi

4. Soliqlar tahlili, soliqlar miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar.
Bozor iqtisodiyotiga ugish jarayonida soliq, tizimi tez rivojla- nadi. SHuning uchun moliyaviy bo’linmalarning xodimlari soliq, ti­zimi tendenniyasini doimo o’rganib borishlari lozim, chunki uning o’zgarishi xo’jalik yurituvchi sub’ektlari faoliyatining moliyaviy natijalariga bevosita ta’sir ko’rsatadi.

Soliq, tizimining huquqiy asosi bo’lib O’zbekiston Respublika­sining 1992 yil 8 dekabrdagi Konstituiiyasi, 2008 yil 27 apreldagi Soliq Kodeksi, 2017 yil 14 dekabrdagi «Byudjet tizimi tutrisida»gi Qonuni, Vazirlar Maxkamasining makroixtisodiyot ko’rsatkichlari va O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti pa- rametrlari masalalari bo’yicha xar yili xabul xilinadigan qarorlari xisoblanadi. Konstitutsiya xonun chiqaruvchi va ijro etuvchi xokimiyatlarning, shu jumladan byudjet-soliq masalari bo’yicha vakodat- larini o’rnatadi.

Soliq kodeksi soliqdar tizimini, soliqxa tortish tamoyillarini, soliqlar va yitimlarning turlarini, ularni paydo bulish asos­lari, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ayrim toifalarini soliqxa tortish xususiyatlari, soliq to’lovchilarning va soliq xizmati organ- larining huquqdari va majburiyatlarini, soliqdarni to’lash tartibi, soliq ishini yuritish va soliq huquq buzarliklar uchun javobgarlik- larni belgilaydi.

Temir yo’l transportining soliq tizimi - davlat soliq tizimi­ning uzviy xismi xisoblanadi. Uning xususiyatlari temir yo’l trans­porti maxsuloti va xo’jalikni tashkil etish xususiyatlari bilan bog’liqdir. Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-akliyadorlik komnaniyasini boshqarishni tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida»gi 108-son xarori- ga asosan «O’ztemiryo’lyo’lovchi», «Iulxeftrans», «O’ztemiryo’lkonteyner», «O’ztemiryo’lekspeditsiya», «O’zvagonta’mir» korxonalari daromad (foyda) solishni, xushilgan xiymag solishni, obodonlash­tirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soligini va byudjetdan tashxari Pensiya jamgarmasiga (0,7% stavkada) va Res­publika yo’l jamgarmasiga ajratmalarni markazlashgan xolda «O’TY» «O’TY»AJ orxali to’laydi. Boshqa soliq to’lovlarini va ajratmalarni bu korxonalar mustaxil ravishda xisoblab byudjetga, davlat maxeadli jamgarmalarga to’lashadi. «O’TY»AJning funksional boshqarmalari, markazlari, ularning filiallari MTYB va umumyo’l tuzilmaviy bo’linmalari aksariyat soliq to’lovlarini va ajratmalarni mustaxil to’lovchilari xisoblanadi. Bu bo’linmalarga: soliqdarni - suv resurslaridan va er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, mol-mulk soligi, er soligi, jismoniy shaxslar daroma- diga solinadigan solite davlat maqsadli jamgarmalarga ish haqi fon­didan majburiy ijtimoiy sug’urta badallarini - Pensiya, bandlikka ko’maklashish, Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi; iishilarning byudjetdan tapgkdri Pensiya jamgarmasiga ularning ish haqitsan 2,5% majburiy badallarni to’lash uchun xdeobvarakdari (joriy xisobvaraqlari) ochilgan.

Soliq kodeksining kuchga kirishi davridan joriy yilgacha «O’TY» «O’TY»AJning to’lagan soliqdarining umumiy summasida bevosita so- likdarning xissasi 2,2 barobarga pasaygan va 2017 yilda 20,6 foiz­ni tashkil etdi, krlgan soliqdar 1,4 barobarga oshdi, shu jumladan bilvosita soliqdar - 1,3 barobarga va resurslar soliqdari - 2,3 baro­barga oshgan (8.1-jadval).

Ko’rib chiuilayotgan davrda bevosita soliudarning uissasini pasayishi tovarlarni ishlab chiqaruvchi va xizmatlari i ko’rsatuvchilarga soliq, yukini, shu jumladan stavkalar miqdorlarini pasayti- rish hisobiga: yuridik shaxslarning daromadiga (foydasiga) solinadigan soliq, stavkasini, yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq, stavkasini; eksportga yo’naltirilgan mausulot- larni va xizmatlarni qismida daromad (foyda) soligi va mol-mulk soligi bo’yicha imtiyozlarni kengaytirish, pasaytirish yo’nalishi- dagi O’zbekistonning soliu-byudjet siyosatini bosuichma-bosuich amal­ga oshirish oruali ta’minlandi. SHu bilan birga, 2017 yilda yangi soliu to’lovini - tabiatga ifloslantiruvchi moddalarni tashlash uchun to’lovni joriy etish va uning stavkalarini 2015 yilda inflyasiya darajasiga indeksatsiya qilish byudjetga to’lanadigan boshqa soliu- lar va to’lovlar uissasini 0,8 foizdan 8 foizgacha oshishiga olib keldi. Resurs to’lovlarini va mol-mulk soligi ulushining usishi ekologiya soligi ob’ektining kengaytirilishi, asosiy fondlarning qiymatini yillik qa bauolashni (tartib O’zbekiston Respubli­kasi Adliya vazirligi tomonidan 2015 yil 4 dekabrda 1192-son bi­lan ruyxatdan utgan) joriy etish bilan bog’liu.

«UTI» «O’TY»AJ to’laydigan soliu to’lovlarining aksariyag qismi umumdavlat soliularga (84%dan yuuori) to’g’ri keladi. Ularga foyda soligi. suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliu, er osti boy­liklaridan foydalanganlik uchun soliu, kushilgan qiymat soligi. ekologiya soliulari kiradi.

Temir yo’l kompaniyasining ijtimoiy infratuzilma muassasa­lari (sogliuni sakdash, uuuv yurtlari, sanatoriya-profilaktoriyalar) asosiy faoliyatlari qismi bo’yicha, notijorat tashkilotlari sifatida, soliulardan ozod etilganlar. Moliyalashtirish manbala- rini kengaytirish maueadida ularning faoliyat turi bo’yicha tovar (ish, xizmat)lar ishlab chiqarish va sotishdan, vautincha foydala- nilmayotgan binolarni va davlatning boshqa mol-mulkini boshqa gash- kilotlarga ijaraga berishdan. yuridik va jismoniy shaxslar tomo­nidan uomiylik (begaraz) yordami berilishidan olingan qo’shimcha daromadlar 2017 yil 1 yanvardan boshlab 5 yilga Davlat byudjetiga to’lanadigan barcha soliqdar va yigimlardan ozod etilganlar. Ozod etilgan mablag’lar moddiy-texnika va ijtimoiy bazani mustahkamlashga, shuningdek ularning xodimlarini moddiy ragbatlantirishga maqsadli yo’naltirish lozim. Bu imtiyozlar O’zbekiston Respublika­si Vazirlar Maukamasining 2016 yil 3 sentyabrdagi «Byudjet tashqi- lotlarini mablag’ bilan ta’minlash tartibini takomillashtirish to’g’ri- sida»gi 414-son uarori bilan belgigangan va 2015 yil 30 dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining 2016 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida» - sh 455-son karori bilan 2016 yil 1 yanvargacha uzaytirilgan, 2017 yil 28 dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining 2016 yilgi asosiy mak­roiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida»gi 610-son g;arori bilan 2008 yil 1 yanvargacha uzaytiril­gan.

Mamlakat ikdisodiga va xo’jalik yurituvchi sub’ektga soliq, ogar- ligi ko’rsatkichi bo’lib soliq yuki hisoblanadi. Soliu yukining umum- lashgan va xususiy ko’rsatkichlari hisoblanadi. Umumlashgan ko’rsat­kich byudjetga to’langan barcha soliq, to’lovlari va byudjetdan tashqari jamgarmalarga to’langan barcha soliq ajratmalari summasini ishlab chiqarilgan YAIM summasiga nisbati sifatida hisoblanadi.²¹

Xo’jalik yurituvchi sub’ektning soliq yukining xususiy ko’rsat­kichi soliu to’lovi yoki ajratmasining aniq bir guruuini ularning to’lov manbaiga nisbatini hisoblash orqali toniladi.

Xukumatning 2017 yil 26 dekabrdagi «O’zbekiston Rsspublika- sining 2001 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to’g’risida»gi 500-son karoriga asosan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning byudjetdan tashqari Pensiya jam­garmasiga to’lanadigan ajratmalar, kelgusida Respublika yo’l jamgar­masiga ajratmalar (2016 yilda), byudjetdan tashqari maktab ta’limi- ni rivojlantirish jamgarmasiga ajratmalar (2016 yilda) soliqdar va yigimlarga tenglapgtirilgan. Oxirgi yillarda mausulotni sotish­dan olingan sof tushum ga va boshqa daromad tushumlariga temir yo’l kompaniyasining barcha majburiy to’lovlarining yuki faol tushib bor­moqda (8.3-jadval). Bu avvalambor, tashish uajmini otpishi munosaba­ti bilan daromadlarni usish sur’ati majburiy to’lovlar usish sur’a- tiga nisbatan ortikligi bilan anglanadi. YAlpi foydaning soliq yuki ham pasaymoqda, bu ishlab chiqarishga soliq bosimini engillashayot- ganligidan va temir yo’l transporti soliq tizimini yaxshilanayotgani- dan darak beradi.

Soliqlarni hisoblash tartibi O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida, soliqdarni, yigimlarni hisoblash va to’lash bo’yicha yuriknomalarda keltiriladi.

Umumiy ko’rinishda uar bir soliq summasi (S_s) soliq ob’ekta (O) va soliq stavkasining (S) ko’paytmasi sifatida hisoblanadi. Soliq stavkasi bevosita kullanshtadigan predmet soliqning ob’ek­tahisoblanadi.

Umumdavlat soliqdarining stavkalari va maxalliy soliqlar va yishmlarning eng yuqori stavkalari kar yili O’zbekiston Respub­likasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan tasdikdanadi. Soliq, stavka­si soliq solish ob’ektining birligiga to’g’ri keladigan soliq miqdori hisoblanadi. Stavkalar foizda yoki pul birligida ulchanadi. Agar stavkaning miqdori foizda belgilangan bulsa, unda soliq sum- masining hisoblash tartibi umumiy quyidagi formula ko’rinishida bo’ladi: