«temir yo`l transporti molitasi»

Mashg‘ulot rejasi

1.Foyda tushunchasi, mohiyati, ahamiyati, axborot manbalari.

2. Moliyaviy natijalarni shakllanishi.

3.Foydaning taqsimlanishi va ishlatilishi.

4.Marjinal daromad va rentabellik ko‘rsatkichlari.
Temir yo’l kompaniyasi, uning tarkibiga kiruvchi ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari o’zining xo’jalik faoliyatini bajara turib, xo’jalik faoliyati bilan bog’liq, xarajatlarni moliyalashti- rishga va foydani shakllantirish uchun ishlatiladigan, tashishdan, yordamchi-ko’makdosh faoliyatning mausulot (ish, xizmat)ni sotish­dan, moliyaviy faoliyatdan daromadlar oladilar.

Foyda ma’lum vakt davomida daromadlarni xarajatlardan orti- shi natijasida korxonalarning pul to’planishlarining summasini ifodalaydi. U maxsulotni ishlab chiqarish va uni sotishning piro- vard moliyaviy natijasini ko’rsatadi. Sotishdan olingan foydaning miqdori sotilgan maxsulotning xajmiga uning narxiga, mexnat unumdorligi darajasiga, maxsulot birligi tannarxiga uning sifatiga bolik. Bu iqtisodiy ko’rsatkichlar, uz navbatida, mexnatni texnik ta’minlanganligi, ishlab chiqarish fondlarini samarali foy- datanish darajasiga bog’liq. SHunday gdtlib, foyda - «O’TY»AJning. uning korxonalarining faoliyatini miqdoriy va sifat natijalari- ni aks ettiruvchi muxim jamlovchi ko’rsatkich.¹⁴

Ammo foyda - faqatgina ko’rsatkich emas, u ishlab chiqarishni rivojl antirishni moliyalashtirishnish, kapitalni usishining, ijtimoiy soda, ishchilarni pa gbatl a ntir i sh, mexnat jamoasi uchun ijtimoiy mablag’lar bilan ta’minlashni kamrab oladigan davr xa­rajatlarini moliyalashtirishning asosiy manbai xamdir.

Ishlab chiqarishni rivojlantirish va davr xarajatlari tarki­biga kiruvchi bir yo’la to’lanadigan mukofotlarni, takdirlashlar va kun yillik xizmati uchun xak to’lash, moddiy yordam, soglikni sak,- lash ob’ektlari, xalk ta’limi muassasalarini va boshqa ijtimoiy soxa xarajatlarini moliyalashtirish mexnatkashlarning, korxona­ning, tarmoqning va davlatning manfaatlarini birlashtiradi. Foyda xisobidan to’lanadigan dividendlar ishchining faqatgina yaxshi ish- lashigina emas, balki korxona bo’yicha eng yaxshi natijalarga eri- shishga manfaatdorligini oshiradi.

Bozor munosabatlariga utish tashabbuskorlikni va tadbirkor- likni ko’rsatish, o’ziga tegishli moliyaviy resurslar. avvalambor, foydani usishi xdeobiga kengaygan takror shshtb chiqarish manbai- ni shakllantirish uchun qulay sharoitlar yaratish uchun keng imkoni- yatlarni yaratadi. Temir yo’l kompaniyasining foydasi kanchatik kup bulsa, shuncha moliyaviy resurslar uning asosiy vositalarini ri­vojlantirish, soglomlashtirish, sport va boshqa ijtimoiy infra- tuzilma ob’ektlarini, resurslardan samarali foydalanish, bajarila- yotgan ishlarning sifatini oshirish, tannarxni pasaytirish bo’yicha lguщim eutiyojlarini molishtashtirishga yo’naltirish mumkin.

Kompaniya foydasini shakllantirish manbai - mausulot (ish, xiz- mat)ni sotishdan olingan daromadlar, boshqa operatsion daro- madlar va moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlardir.

Agar, uar bir ko’rsatib utilgan daromadlar turiga ushbu faoliyat turi bilan bog’liq xarajatlarning tegishli turi uarama-uarshi tu- rishini inobatga olinsa, boshqa operatsion daromadlarga boshqa operatsion xarajatlar karama-karshi turadi, moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarga - moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar, - unda: «O’TY»AJ foydasining deyarli hammasi mausulot (ish, xizmat)ni so­tishdan, ya’ni yuk tashish ishlarini bajarishdan, yordamchi xo’jalik- ning mausulot (ish, xizmat)ini sotishdan shakllanadi deb hisoblatp to’g’ri bo’ladi. Aytib utilganlardan uulosa chiqarish mumkinki: moliya­viy va boshqa operatsion faoliyatdan olintan foydani shakll anti- rishnint va o’rganishning barcha imkoniyatlarini aniulab va foydala- nib, temir yo’l kompaniyasiga uning foydasining asosiy manbai bo’lgan tashish ishlarini va yordamchi-ko’makdosh faoliyatni rivojlantiritiga katta ahamiyat berishlari lozim.

Kompaniya ixtiyorida uoladigan foydani ishlatish yo’nalishlari muuim ahamiyat kasb etadi.

2017 yilda kompaniyaning asosiy va moliyaviy faoliyatidan olin­gan daromadlarining umumiy summasini 45,3% ishlab chiqarish xa­rajatlarini moliyalashtirishga 14,7% - ma’muriy va boshqa operatsion xarajatlarni (davr xarajatlarni) uoplashga 18,1% - soliular va ajratmalarni to’lashga 12,6% - kompaniyaning ixtiyorida uoladi­gan foydani shakllantirishga ishlatildi (7.1-jadval).

Temir yo’l kompaniyasi, uning korxonalari va tuzulmaviy bo’linmalari faoliyatining moliyaviy natijalari «Moliyaviy natijalar to’g’risida»gi hisobotining 2-shaklida aks ettiriladi. Xisobot O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»™ Krnuni aso­sida ishlab chiuilgan O’zbekiston Respublikasi Milliy buxgalte­riya hisobi standartini ifodalaydi. Ushbu milliy standartning maqsadi moliyaviy natijalar turrisidagi hisobotni barcha xo’jalik yuriguvchi sub’ektlar «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»™ Krnunda bayon uilingan umumiy uoidalarga muvofiu ravishda hisobotni to’zish va tautsim etishdan iborat.

Mausulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatla- rinint tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi tutrisidagi Nizomga asosan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning temir yo’l kompaniyasi korxonalari faoliyatining' moliyaviy natijalari quyi- dagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:

1. 
   Maxsulotni sotishdan olingan yalpi foyda.
   

U sotishdan olingan sof tushum bilan sotilgan mausulotning ish­lab chiqarish tannarxi o’rtasidagi tafovut sifatida aniqdanadi:

YAF = SST - IT

bunda,

YAF - yalpi foyda;

SST - sotishdan olingan sof tushum;

IT - sotilgan mausulotning ishlab chiqarish tannarxi. Mausu- lotni sotishdan olingan sof tushum foydani va rentabellikni hisob­lash uchun bazaviy ko’rsatkichni ifodalaydi.

SST = ST -QQS ,

bunda,

ST - sotishdan olingan tushum;

QQS – qo’shilgan qiymat soligi.

Mausulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish tannarxiga be­vosita mausulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar kiritiladi.

SHunday qilib, mausulot ishlab chiqarish tannarxiga ma’muriy, tijorat, umumxo’jalik xarajatlari va moliyaviy xarajatlar kiri- tilmaydi. Xar bir davrning bunday xarajatlari mausulotni sotish­dan olingan yalpi foydani kamaytirish hisobidan chiqariladi.

YAlpi foyda korxonaning ishlab chiqarish faoliyatining samara­dorligini ifodalaydi.

2. 
   Asosiy faoliyatdan olingan foyda.
   

U maxsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatla­ri o’rtasidagi tafovut plyus asosiy faoliyatdan olingan boshqa daro­madlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqdanadi:

AFF = YAF - DX + BD - BZ,

bunda,

AFF - asosiy faoliyatdan olingan foyda;

DX - davr xarajatlari;

BD - asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;

BZ - asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa zararlar.

Asosiy faoliyatdan olingan foyda ishlab chiqarish jarayoni bi­lan bevosita bog’liq, bulmagan daromadlarni va xarajatlarni - aso­siy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, ma’muriy xarajatlar va boshqa umumxo’jalik xarajatlarini moliyaviy natijalarga ta’- sirini aks ettiradi. 2017 yilda ishlab chiqarish tannarxi 42839 mln.sumni, davr xarajatlari 13880 mln.sumni tashkil etdi, u ish­lab chiqarish tannarxiga nisbatan 32,4 foizni va shu jumladan davr- ning boshqa operatsion xarajatlar — 26 foizni tashkil etdi, bu ularning yuxori darajada ekanligidan dalolat beradi. Natijada «O’TY»AJning asosiy faoliyatdan olingan foyda yalpi foydadan 20- 25 foizdan kam.

3. 
   Umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda.
   

U asosiy faoliyatdan olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar va minus zararlar sifatida xisob­lab chixiladi;

UF = AFF + MD - MX,

bunda,

UF - umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda;

MD - moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;

MX - moliyaviy faoliyat xarajatlari.

Bu ko’rsatkich moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlarning va xara­jatlarning ta’sirini ko’rsatadi.

Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va xarajatlar korxona­ning daromadlar va xarajatlarining aloxida grupnasini ifodalaydi. Bu foyda va zararlar korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog’lix emas, tashxi omillar ta’sirida o’zgaradi.

«O’TY»AJda moliyaviy faoliyat bo’yicha daromadlar va xarajatlar­ning asosiy xismini temir yo’l kompaniyasidan mustaxil ravishda yuzaga keladigan kreditlar, uzox muddatli lizing bo’yicha foizlar, xamda valyuta kurslarining tafovutlari tashkil etadi. Bularning okdbatida umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda asosiy faoliyat­dan olingan foyda summasidan kup yoki kam bulishi mumkin.

4. 
   Soliq; to’langungacha olingan foyda.
   

U umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda plyus favkulodda (ko’zda tutilmagan) vaziyatlardan ko’rilgan foyda va minus zarar si­fatida aniqdanadi:

STF = UF + FP - FZ,

bunda,

STF - soliq, to’langungacha olingan foyda;

FP - favkulodda vaziyatlardan olingan foyda;

FZ - favkulodda vaziyatlardan ko’rilgan zarar.

Bu ko’rsatkich favqulodda vaziyatlardan olingan foyda va ko’rilgan zararlarni, agar ular hisobot davrida paydo bo’lgan bulsa, moliyaviy natijalarga ga’sirini ko’rsatadi.

Favkulodda vaziyatlardan olingan foyda va ko’rilgan zararlar temir yo’l transporti korxonalarining xo’jalik faoliyatida juda kam uchrashi tufayli, soliq, to’langungacha olingan foyda miqdori umum­xo’jalik faoliyatidan olingan foyda miqdoridan, odatda, farq, k,il- maydi.

5.