«temir yo`l transporti molitasi»

Sof foyda, u soliq,to’langandan keyin xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida krladi, uz id a daromad (foyda)dan to’lanadigan soliuni va minus qonun xujjatlarida nazarda tutilgan boshqa soliqdar va to’lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqdar to’langunga k,adar olin­gan foydani ifodalaydi:

SF = STF - DS - BS,

bunda,

SF - sof foyda;

DS - daromad (foyda)dan to’lanadigan soliq,;

BS - boshqa soliqdar va to’lovlar.

Sof foyda korxonaning hisobot davridagi faoliyatining jam- lama ko’rsatkichi hisoblanadi. Uni hisoblash uchun pirovard natija- ga ta’sir \lkazgan foydaning bir kancha oralik ko’rsatkichlarini aniqdab olish kerak.

SHu bilan birga, foydaning oralik kursagkichlari korxonaning hisobot davridagi xo’jalik faoliyati samaradorligini bauolash va taulil qilish uchun alouida ahamiyatga ega.

Temir yo’l kompaniyasining moliyaviy natijalari faqatgina kompaniya bo’yicha emas, balki faoliyat turlari (tashish, yordamchi ishlab chiqarish) bo’yicha, tashish turlari (yo’lovchi, yuk) bo’yicha yordamchi-ko’makdosh faoliyatning bajarayotgan ishlarining turlari bo’yicha aniqdanadi.

Tashish turlari bo’yicha moliyaviy natijalarni gguxta aniqdash ta­rif siyosatini asoslash uchun, xamda temir yo’l kompaniyasi va uning tuzilmaviy bo’linmalarining ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatining samaradorligi ni oshirish uchun kerak¹⁵.

Bozor ikdisodiyoti sharoitida bir kancha mamlakatlarda xo’jalik faoliyati amaliyotida moliyaviy natijalarning yana bir ko’rsatkichi - yalpi marja yoki marjinal foyda keng foydalaniladi. U sotishdan olingan sof tushumdan o’zgaruvchan xarajatlarni chsgirish orqali aniq,- lanadi:

YAM = SST - UX,

bunda,

YAM - yalpi marja;

SST - sotishdan olingan sof tushum;

UX - o’zgaruvchan xarajatlar.

Marjinal foyda (yalpi marja) - korxonaning barcha xarajatla­rini emas, balki faqat o’zgaruvchan xarajatlarni qoplashdai keyin Kolgan foyda miqdorini ko’rsatadi¹⁶.

Ammo, bu ko’rsatkich xo’jalik faoliyatida foydalanishda juda kam mudim va qulay, «O’TY»AJ amaliyotida kali undan kullanish yo’lga quyilmagan. Buning asosiy sabablaridan biri - o’zgaruvchan xarajat­larni aniqdash uslubiyoti mavjud emas.

Ma’lumki, masalan, temir yo’lda yo’lovchilarni tashish zarar­li. Ammo, bunday ta’kidlash, odatda, bu tashishlardan olingan tushum ni tashish uchun ketgan barcha xarajatlar, jumladan shart­li-doimiy xarajatlar summasi bilan takkoslanadi. Agar xara­jatlarning umumiy summasida o’zgaruvchan xarajatlar 40 foiz­ni, kolgan 60 foizi shartli-doimiy xarajatlar tashkil etishi xisobga olinsa, unda zararlilik miqdori sezilarli darajada pa- sayadi, tashishning ma’lum dajmlarida, kachonki, ularning tushumlari xisobiga o’zgaruvchan xarajatlar koplanganda, marjinal foyda paydo bo’ladi.

Marjinal foyda diversifikatsiya sharoitlarida, uachonki korxo­na bir necha xizmatlar turini ko’rsatsa va shartli-doimiy xarajatlar­ni boshqa raqobatbardogshtirou ishlar turlari xisobiga uoplash mum­kin bo’lganda, ayniusa o’ziga jalb etadi.

Iqtisodchilar ishlarida yalpi marja koeffitsienti deb ataladigan rentabellik ko’rsatkichidan foydalanishni tavsiya egishadi. U yalpi mar- jani sotishdan olingan sof tushumga nisbati sifatida aniqdanadi.

YAMK =SST-O’X

bunda,

YAMK - yalpi marja koeffitsienti;

YAM - yalpi marja;

SST - sotishdan olingan sof tushum.

Misol, sotishdan olingan sof tushum - 80 mln.sum, o’zgaruvchan xarajatlar - 20 mln.sum.

Foydaning absolyut summasi, jamgarish manbai sifatida ko’rib chiuilganda, favuulodda muuim. Pekin xo’jalik yuritish samara­dorligini ifodalashda foydaning ko’rsatkichi etarli emas: uning usishiga kapital quyilmalarning turli miudorlarida erishish mumkin.

Rentabellik - korxona, birlashma, tarmoq ishiiing samaradorli- gining kompleks ko’rsatkichlaridan biri. U moddiy, mexnat va pul resurslarini ishlatish darajasini aks ettiradi. Rentabellik ko’rsat­kichi sotilayotgan madsulot, bajarilayotgan ish va xizmatning ayrim turlarining samaradorligini tavsiflash uchun keng qo’llaniladi.

Temir yo’l transportida tashish jarayonini tashkil etish va yordam­chi-ko’makdosh faoliyat samaradorligini ko’rib chiqishda yuk va yo’lov­chi tashishlarining, yordamchi-ko’makdosh faoliyatning ishlari va xiz- matlarining, ortish-tushirish, ta’mirlash va ishlarning boshqa tur­larining retttabelligi aniqdanadi.

Bu ko’rsatkichlar, odatda, utgan davr bilan solishtirishda kulla­niladi. Bir necha yil uchun disobot ma’lumotlarining mavjudligi rentabellik ko’rsatkichi dinamikasini o’zgarishini kuzatishga, yuzaga kslaetgan rentabellik tendsnsiyasini aniqdashga imkoniyat yaratadi • ularni bir kancha iqtisodiy masalalarni dal etishda bilish mumkin.

sof foyda _

Kr = t -g x 100%

x sotishdan olingan sof tushum

yoki

yalpi moliyaviy natija

Kr = z t x 100%

sotishdan olingan sof tushum

2017 yilda sotish rentabelligi, kompaniya bo’yicha, yalpi moliya­viy natija disobi bo’yicha 47%ni yoki 1 sum sotishga 47 tiyinni tashkil etdi; 2001 yilda - 52% yoki 1 sum sotishga 52 tiyin.

Ishlab chiqarish xarajatlari rentabelligi (yalpi yoki sof) foyda­ni sotilgan madsulotning ishlab chiqarish tannarxiga b$itish or- Kali aniqdanadi.

yalpi foyda

Kich 7 X 100%

ishlab chiqarish tannarxi

U ishlab chiqarish xarajatlarining bir sumiga kompaniya kancha tiyin foyda olishini ko’rsatadi. YOrdamchi ishlab chiqarish mausulo- tining birligiga shartnomaviy narxlarni aniqlashda keng kullani­ladi. 2017 yilda bu ko’rsatkich, kompaniya bo’yicha (yalpi foyda bo’yicha), 89%ni yoki 1 sum ishlab chiqarish xarajatlariga 89 tiyin foyda to’g’ri keldi; 200.1 yilda - 108% yoki 1 sum ishlab chiqarish xarajatlariga 108 tiyin.

Barcha aktivlar rentabelligi sof foydani kompaniya (korxona) aktivaarining o’rtacha yillik qiymatiga bulish orqali aniqdanadi. Aktivlar - buxgalteriya balansining chap tomoni, unda korxonaning mablag’lari tarkibi, turlari va joylashtirilishi bo’yicha gruttpa- larga bulinadi. Aktivlar joriy va uzok muddatli aktiva ar ga buli- nadi.

Joriy aktivlar yoki aylanma mablag’lar uz ichiga pul mablag’larini (kassada, bankda) va ularning ekvivalsntlari (kimmatli kogozlar), tovar-moddiy zaxiralari, debitorlik qarzlarini oladi.

Bu koeffitsient mablag’larni jalb egish manbalaridan kat’iy 1 sum foyda olish uchun kancha sum kerak bo’lganligini ko’rsatadi.

Temir yo’l komtganiyasining yordamchi-ko’makdosh faoliyat bo’linma­larining ishlari va xizmatlari rentabelli gini o’rgantss ularning darajasini sezilarli darajada turlichaligini ko’rsatadi. Aksariyat uollarda yuz foizlab hisoblanadigan ish va xizmatlar turlarining uaddan tashqari yuqori rentabellik darajasi shartnomaviy narxlar- ning shakllantirishning takomillashmaganligidan dalolat beradi. 2017 yilda 2-shakl hisoboti «Moliyaviy natijalar to’g’risida hisobot» ma’lumotlari bo’yicha rentabellik, asosiy ishlab chiqarish faoli­yati foydasining xarajatlarga nisbati sifatida, 60,2 foizni, sof foyda -31,3 foizni tashkil etdi. Bu kuttmi yoki kam? YOmonmi yoki yaxshimi? Aytib utilgan rentabellik ko’rsatkichlarini solishtirila- yotgan xrkalik sub’ektlarning xuddu shunday ko’rsatkichlari bilan tau- Koslash orqali birinchi savolga javob berish mumkin, masalan, avto­mobil yo’llari va temir yo’l transporti tarmoqdari yoki kushni dav­latlari temir yo’l transporti, yoki O’zbekiston Respublikasining bosh- ka tarmoqdaridagi yirik ishlab chiqarish birlashmalari. Ikkinchi sa­volga javob berish uchun rentabellik ko’rsatkichini utgan yilgi xuday

shunday ko’rsatkichlar bilan takkoslash lozim, o’zgarishlar dinamika sini, ko’rib chiqilayotgan ko’rsatkichlari i o’zgarishining tendensiyasini aniqdash uchun bir necha yillarning ma’lumotlarini takkoslash yana am yaxshirok bo’ladi.

YUk gashish rentabelligi ko’rsatkichlari yuk junatuvchilar tomoni- shshib berilgan ishlar uchun vaktida xak to’lanishida, kompaniya • hi xarajatlarini moliyalashtirish bilan xech qanday mhammolar bulj* •ligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish mod­diy xarajatlari narxlarining barkdrorligida kompaniya yuk tashish tariflarini pasaytirish to’g’risidagi mhammoni xavfsiz xal etishi mumkin.

YUk tashish rentabelligi - kup omillarning ta’sirini aks etti- ruvchi moddiy va mexnat resurslarini samarali ishlatishning komp­leks, ya’ni jamlama ko’rsatkichi. Asosiylari: sotish xdjmi, yuk ta­shish ishlariga tariflar darajasi, tashish tannarxi.

YUk tashish rentabelligining erishilgan darajasini pasayishi- ga yo’l kuymaslik uchun yuk tashish xajmlarini oshirishga xamda ularni tannarxini pasaytirishga karatilgan chora-tadbirlarni qurish kerak.

Temir yo’l kompaniyasi foydasi faqatgina moliyaviy-xo’jalik fa­oliyatning asosiy natijasigina bo’lib kolmasdan, balki rivojlani- shi uchun xarajatlarni moliyalashtirishning, tarkibiga ijtimoiy in- fratuzilmani ta’minlash, tarmoq ishchilarini ragbaglantirish, dav- tat extiyojlarini krndirish xarajatlari kiruvchi davr xarajatlarini moliyalashtirishning asosiy manbai hamdir.

«O’TY»AJ foydasi quyidagi turt yo’nalishlarga ishlatiladi:

• 
  ustav fondini shakllantirishga;
  
• 
  zaxira kapitalini tashkil etishga;
  
• 
  kushilgan kapitalni tashkil etishga;
  
• 
  boshqa fondlarni va zaxiralarni tashkil etishga.
  

Foydani turli yo’nalishlarda ishlatish uning asoslangan xolda

taksimlash kerakligini keltirib chiqaradi. Iqtisodiy adabiyotlar- da bozor iqtisodiyotini shakllantirishning zamonaviy sharoigla- rida korxonalarning foydasini taksimlashda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning, butun jamiyatning va korxona ishchilarining man- faatlarini birlashgirishni ta’minlash asosiy talab xisoblanadi. SHu maqsadlarda temir yo’l kompaniyasining foydasini taksimlaщ- ning asosiy tamoyillari quyidagilar;

• 
  byudjet oldida moliyaviy majburiyatlarni birinchi navbatda ba­jarish;
  
• 
  kdyta giklash exdiyojlarini foyda xisobiga maksimal darajada ta’minlash;
  
• 
  tarkibiga aytib utilgan «O’TY»AJ korxonalarining ijtimoiy infratuzilmasini ta’minlash va rivojlantirish, biryo’la to’lanadi­gan mukofotlar kabi xarajatlar kiruvchi davr xarajatlarni molsh lashtirishga foydaning bir gqismini yo’naltirish.
  

O’zbekiston Respublikasining «Temir yo’l transporti to’g’ria gi Krnunida «temir yo’l transporti faoliyatini moliyalash uz .. „vd- lik faoliyati daromadlari x.isobidan va imtiyozli tashishlar ga doyr xarajatlarni krplash k,ismi bo’yicha davlat byudjeti mablag’lari \iso- bidan amalga oshirilishi» ko’zda tutilgan (14-modda). Temir yo’l trans­portini rivojlantirshi vazifalarini xdl kdyaish uchun davlat temir yo’l transportini boshqarish organi tomonidan markazlashtirilgan sugo’rta va zaxira jamgarmalari tashkil etilishi mumkin.

«O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyadorlik temir yo’l kom­paniyasi Nizomida «kompaniya boshqaruv organi tomonidan tasdikdan­gan me’yorlar asosida jamgarmalar va zaxiralar, jumladan valyuta jam­garmasini, xdmda temir yo’l transportini rivojlantirish bo’yicha us­tivor ilmiy-taduikrt dasturlarini moliyalashtirish uchun belgilan­gan tartibda jamgarmalar ni tashkil etish» ko’zda tutilgan¹⁷.

Bozor munosabatlariga utish bilan ish gavakkalchiligi sezilar­li darajada oshmoqda. YUk tashishdan olinadigan daromadlarni uz vaqtida olinmasligining mumkinligi, korxonaning ichki ishlab chiqarish fondlari tarkibida zaxira (tavakkalchilik) jamgarmasi- ni tashkil etishga majburlaydi, uning miqdori «O’TY»AJning Ni- zomi bilan ustav kapitalining 25% miqdorida belgilangan. Kompa­niyaning zaxira jamgarmasi. ustav fond ining 25 foiziga etmagunga kddar, sof foydadan yillik majburiy ajratmalar orqali shaklla - nad i.

Prof. V.M.Rodionova ta’kidlashicha, foydani taksimlashda, uni ishlatishning asosiy yo’nalishlarini aniqdashda, avvalam-bdr, kor­xonaning mavjud ishlab chiqarish saloxiyatini kengaytirish va yan- gizashni talab kdlishi mumkin bo’lgan bozor kon’yunkturasi xdyuob- ga olinadi. SHunga asoslanib, resurslari kapital quyilmalarni va boshqa makdadlarni moliyalashtirish uchun kdratilgan ishlab chiqa- rish rivojlantirish jamgarmasiga foydadan ajratmalar qilish kulami aniqdanadi¹⁸.

Temir yo’l kompaniyasi singari ochiq, aksiyadorlik jamiyatlarida xdm zaxira va boshqa jamgarmalarning tashkil etishning tarziblari

belgilangan. Masalan, «YOzvagonta’mir» OAJda ustav fondining 15% miqdorida sof foyda xisobiga zaxira jamgarmasi to’zish ko’zda tutil­gan. Zaxira jamgarmasi kutilmagan zararlarni krplashga, sof foyda etarli bulmagan holda imtiyozli aksiyalar bo’yicha dividendlarni to’lashga mo’ljallangan. Zaxira jamgarmasi jamiyatning faoliyatini kengayti- rish uchun ishlatilishi mumkin. Jamiyat, Nizomda belgilangan mik- dorga etmagunga qadar, sof foyda summasidan zaxira jamgarmasiga 5% miqdorida kar yili ajratmalari i kiladi (OAJning Nizomining 7- modsasi).

Foydani ishlatish yo’nalishlarini aniqdashda tarmoqning ri- vojlanishi ustivor hisoblanadi. Prof. K.U.Uldjabaevning ta’kid- lashicha, 1998 yilda kapital kuyshtmalarga sof foydaning umumiy summasidan 36,9 foiz yo’naltirilgan.

«Bu ma’lumotlar, - ta’kidlaydi prof. Uldjabaev, - tashishga uak to’lashning va tarmoq korxonalarini soliqka tortishning amalda- gi tizimida kompaniyaning o’ziga tegishli mablag’lari hisobiga temir yo’l transporti ob’sktlarini rivojlagggirish va rekonstruksiya qilish jarayonini jadallashtirishni ta’minlash imkoniyatlarini chegaralan- ganl igidan dalolat beradi. SHu munosabat bilan, soliq yukini pasaytirish va sof foyda hisobiga investitsion fond- ni shakllantirishning yuqori me’yorlarini o’rnatish maqsadga muvo- fikdir»¹⁹.

Keltirshtgan fikr-mulouazalar eskirgani yuk. Oxirgi vaktlarga qadar sof foyda hisobiga investitsion jamgarmani tashkil etish me’yorlari «O’TY»AJ uchun ishlab chiqilmagan.

«O’TY»AJ asosiy faoliyatining korxonalarining hisob siyosati to’g’risidagi Nizomda sof foyda hisobiga markazlashgan tartibda Quyilmalarni amalga oshirish uchun kompaniya tomonidan o’rnatil- gdn me’yorlarda korxonalardan mablag’lar undirilishi ko’zda tutil­gan. Ijtimoiy sohani ta’minlash uchun foyda xuddi shunday undiri­lishi amalga oshiriladi²⁰.

AJ foydasini taksimlash (ishlatish) to’g’risidagi Nizomda jamiyat boshqaruvi raisining vakolatini, Kuzatuvchi kengash vako- lati va umumiy majlis vakolatini belgshtovchi foydani taksimlash to’g’risidagi karorni chiqarish tartibi belgilangan.

Foydani taksimlash to’g’risidagi karorni chiqarish tartibi ku~ yidagilarni ko’zda tutadi: majlisni chakirishdan 30 yoki undan ko’proq kundan avval kuzatuvchi kengash boshqaruv raisi bilan birgalikda ak- siyadorlarni kengash ma’ruzasi, yillik balans, jamiyat ish faoliya­tining uolati to’g’risida va foydani taksimlash to’g’risidagi tayutif- lari bilan tanishtirishlari hamda aksiyadorlarni talablariga kura ushbu uujjatlarning nusxalarini ularga berishlari lozim.

Majlis kuzatuvchi kengashning va boshqaruv raisining ma’ruza- sini va tutauntirishlarini eshitib:

• 
  kengash tomonidan ma’kullangan yillik balansni tasdikday- di; agar balans ma’kullanmagan bulsa, auditorning uulosasini ol- dindan olgan holda uni tasdikutashi mumkin;
  
• 
  quyidagi bandlar sof foydani taksimlash to’g’risidagi masala- ni ual etadi:
  

1. 
   taksimlanadigan foyda;
   
2. 
   aksiyadorlarga to’lanadigan summalar;
   
3. 
   foydaning taksimlanmagan qoldigi;
   
4. 
   boshqa qo’shimcha ajratmalar.
   

Sof foydani taksimlash to’g’risidagi Nizomda quyidagilarni ko’zda tutish kabul qilingan:

1. 
   Tegishli xarajatlarni, masalan, kapital quyilmalarni, bevo­sita moliyalashtirish yo’li bilan foydani xarajat qilish.
   
2. 
   Kuzatuvchi kengash karori bilan belgilanadigan va bu k^aR°R umumiy majlis tomonidan tasdikdattadigan yillik dividendlarni to’lash uchun sof foydani xarajat qilish.
   

Foydani zaxira kapitali (fondi)ni shakllantirishga yo’nalti- rish, u uz navbatida, amaliyotda bulmagan operatsiyalar bo’yicha xara­jatlarni koplapgga ishlatilishi mumkin.

Taksimlashdan keyin kolgan kiem jamlangan foyda, ya’ni xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan zararlarni chegirgan holda olin­gan sof foydani ifodalaydi.

Zararlarni qoplash manbalari quyidagilar bulishi mumkin:

• 
  hisobot davrining foydasi;
  
• 
  utgan yillarning jamlangan foydasi;
  
• 
  zaxira kapitalining mablag’lari;
  
• 
  aksiyadorlarning badallari.
  

Xisobot yili foydasining yoki utgan yillarning taksimlanma­gan foydasining bir qismini zararlarni koplapgga yo’naltirish to’g’risidagi karor foydani taksimlash to’g’risidagi karor bilan bir vaktda kabul qilinadi.

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Foydaning moxiyati, axamiyati.
   
2. 
   «O’TY»AJ foydasini ishlatishning yo’nalishlari.
   
3. 
   Temir yo’l kompaniyasi foydasini shakllantirish manbalari.
   
4. 
   Foyda ko’rsatkichlari, ularning tushunchasi.
   
5. 
   Marjinal foyda: uning moxiyati, tushunchasi.
   
6. 
   Rentabellik: moxiyati, ko’rsatkichlari, tushunchasi.
   
7. 
   «O’TY»AJ asosiy ishlab chiqarish faoliyatining rentabellik ko’rsat­kichlari: yuk tashish rentabelligi.
   
8. 
   YUk tashish rentabelligi darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy omil-
   

lar.

9. 
   YUk tashish bo’yicha «O’TY»AJning moliyaviy natijalariga ta’sir kursa- guvchi tashxi omiyalar, istixbollar, ularni ishlatish yo’llari.
   
10. 
    «O’TY»AJning moliyaviy natijalariga ta’sir ko’rsatuvchi ichki omil- lar, imkoniyatlar, ularni temir yo’l kompaniyasi manfaatida ishlatish istixbollari.
    
11. 
    Moliya vazirligi tomonidan tasdikdangan va «O’TY»AJning asosiy faoliyati korxonalarining xisob siyosati to’g’risidagi Nizom bilan belgi­langan moliyaviy natijalar va soliq solish maxeadida yuk taishshdan olin­gan daromadlarni xisobining tartibi.
    
12. 
    «O’TY»AJning yordamchi-ko’makdosh faoliyat korxonalari bo’yicha daro­madlarni aniqdash tartibi.
    
13. 
    Foydani taxeimlash: zarurat, taxeimlash tamoyillari.
    
14. 
    «O’TY»AJning jamgarmalar va zaxiralarni tashkil etish to’g’risidagi Nizomi. «O’TY»AJning zaxira jamgarmasini shakllantirish tartibi.
    
15. 
    «O’TY»AJning ochiq aksiyadorlik jamiyatlarida zaxira jamgarmalari: ularning zarurati, tashkil etish tartibi.
    

7-mavzu. Temir yo’l transportining soliq tizimi