«temir yo`l transporti molitasi»

reja

1.Hisob-kitoblar tizimi va shakllari.

2.Ichki va xalqaro temir yo‘l qatnovlarida tashish uchun hisob-kitoblar.

3.Temir yo‘lda tashish xizmatlari uchun to‘lovlarni belgilash.

«O’TY» AJ tovarlarni ishlab chiqarish va sogish vaktida ichki va tashxi xamkorlar bilan iqtisodiy munosabatlarga kirishadi. Natijada, tashish ishlari va shunga alokdor xizmatlar bo’yicha xisob- kitoblarni yuritish zaruriyati tugiladi. Xisob-kitoblarni tashkil qilishning asosiy talablari: uz vaktida tayyorlash va ma’lumotlar- niыg to’liqdigi, ularni bajarilishining soddaligi va kudayligi, xssob-kitoblar tizimining moslashuvchashshgi. tashish amalga oshi- riladigan shart-sharoitlar xisobi. Tashish va u bilan bog’liq, xizmatlar temir yo’l stansiyalari va kompaniyaning texnologik mar­kazlari. temir yo’llarining maxsus xisob-kitob yurituvchi tashqi- lotlari ordali amalga oshiriladi va ular xalkaro temir yo’l xamjamiyatining xatnashchilari xisoblaыishadi. Ikki turdagi xssob- kitob tizimi kullaniladi - nakd pul va nakd pulsiz xssob-kitob- lar. Nakd pulsiz xisob-kitoblar kredit tashkilotlari orqali amal­ga oshiriladi yoki ularning nazoratida bo’ladi, shuningdek ushbu tizim Xisob-kitoblarning birmuncha samarali shakli bo’lib, nakd pul muomalasi xajmini va pul vositalarini o’tkazish, sakdash va nazo­rat qilish bo’yicha xarajatlarni kamaytiradi, bank tizimi resurs­lar ini oshiradi. Yo’lovchi tashish, yuk tashish, pochta tashish bo’yicha xisob-kitoblar, ularni tashish ishlari amalga oshirilgunga k,adar ba- jariladi. Agar masofa o’zgarsa, tashish shartlari o’zgarsa yoki standiyaga qo’shimcha xizmatlar tayinlangan bulsa, yuklarni tashishda tarif sum- masi va qo’shimcha ysh imlar bo’yicha xayta xssob-kitoblar amalga oshi­riladi.

Xisob-kitoblar markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan toifalarga ajratiladi. Markazlashtirilmagan xdsob-kitoblarga stansiya va vokzallar kassalari, bir martalik yuk tashish uchun yo’lov- chilarga beriladigan biletlarni sotish bo’yicha markazlashtirilgan idoralar orqali amalga oshirilgan xisob-kitoblarni misol tari- kasida keltirish mumkin.

Asosiy markazlashtirilgan xssob-kitob - bu nakd pulsiz xssob- kitoblardir. YUki tashilayotgan xo’jalik sub’ektining bankdagi xisob raqamidan temir yo’l kompaniyasining daromadlar kdsmiga pul o’tkaziladi. To’lovlar quyidagi xisob-kitob xujjatlari orqali oli­nadi - bank tomonidan akieggglangan to’lov talabnomasi, to’lov topshi- riksomasi. Temir yo’l transporti xo’jalik sub’ektlari, bank tashkilotlari va tarif to’lovchisi bo’lgan xo’jalik sub’ekglari o’rtasida xisob- kitob xujjatlarining xarakati xujjatlar ayirboshlanishi deyiladi.

Xozirgi vaxtda daromad tushumlarining 5% ini nakd pullar tashkil xilsa, temir yo’l kompaniyalari xisobiga tashish uchun kelib tushadi- gan dolgan to’lovlar nakd pulsiz amalga oshiriladi.

Markazlashtirilgan xisob-kitob gizimida xo’jalik sub’ektlari - yuk egalari bilan xdeob-kitoblar tashish xujjatlari bilan ishlaydi- gan maxsus to’zilgan texnologik markazlar (TXTM) tomonidan amalga oshiriladi. TXTM xizmat ko’rsatish xududining chegaralari yirik yuk egalarining tashish xujjaglari bilan operativ ishlash talablariga muvofix o’rnatiladi. Texnologik markazlar «O’TY» AJning ta­shish jarayonini ta’minlash bo’yicha tarkibiy xismi bo’lgan «Uztemir- yo’lxisob-kitob»ning tuzilmaviy bulimiga kiradi. Ushbu bo’linmalar- ni tashkil qilish stansiyalarning yuklar bo’yicha xisobotlarini ka- maytiradi, xujjaglarning taksirovka sifatini opshradi, tashish bo’yicha xisoblangan to’lovlar va tushumlar ustidan nazoratni kuchay giradi.

Tashish bo’yicha xisob-kitoblarni tashkillashtirish tashish uchun to’lovlarni aniqdash, tashilayotgan va xisob-kitob yukatlari bi­lan ishlash texnologiyasini, tashish uchun to’lovlarni olish va ushbu operatsiyalar ustidan nazorat kdlishni uz ichiga oladi. Xisob-kitob­larni tashkillashtirish kdgnov turiga xarab farqdanadi.

Ichki yo’l xagnovlari orxali yo’lovchilarni tashish, yuklarni tashish uchun to’lovlar «UTI» AJning yo’lovchilarni tashish xoidalarida belgilangan tariflar bo’yicha aniqdanadi. Tarif - bu ma’lum bir masofaga yukni etkazib berishning poezd turiga xarab. vagonlar turiga va vagonda joylashgan yo’lovchilar soniga xarab anix- lanadigan xiymati. Bagaj va yuk tashish uchun tarif stavkalari bar­cha qo’shimcha yigimlarni xisobga olgan xolda tashish vazni va maso- fasiga kdrab belgilanadi.

Ichki yo’l xatnovlari orxali YUklarni tashish uchun to’lovlar «O’TY» AJ tomonidan tasdikdangan va O’zbekiston Respublika­si Moliya vazirligi bilan kelishilgan 10-01 Preyskuranta bo’yicha olinadi. To’lovlarni undirish tartibi xuyidagicha: yuk tashishning ta­rif bo’yicha masofasi 4-son tarif xuldanmasiga kura anixlanadi; tarif xullanmasiga kura junatish turi belgilanadi; yuklarning yago­na tarif-statistik nomenklaturasi alfavita (ETSNG) va yuklar ruyxa- tiga kura yuklarning nomi, tarif gruppasi va pozitsiyasi, ushbu po- zitsiyada yukning kodi belgilanadi; ushbu junatish bo’yicha xisob-ki­tob shartlari va tarif sxemasi aniqdanadi; ETSNG kodi asosida yuk- lab junagishning minimal xajmi aniqdanadi; xisoblar jadvalining 9 ta bulimi bo’yicha tashish xaxi xdgsoblab chixiladi. Keyinchalik agar zaruriyat tugshtsa, yukni tashish bo’yicha qo’shimcha operatsiyalar uchun erkin narxlarda yoki kelishilgan narxlar da yirimlar aniqdanadi va undiriladi. YUklar uchun kodlarning kiritilishi tarifni anitslash- ni tezlaiggirdi, tashish xatsini xisoblab chiqishni (taksirovkani) va ular bo’yicha xisob-kitoblarni avtomatlashtirdi.

YUklarni tashish uchun to’lov summalarini xisoblab chiqishni quyi­dagilar amalga oshiradi:

• 
  temir yo’l bekatlari, agar yuk egasi bo’lgan futsarolar xo’jalik sub’ektlarining markazlashtirilgan xisob-kitoblariga kiritilma- gan bulsa;
  
• 
  tashiladigan xujjatlar bilan ishlash bo’yicha maxsus to’zilgan texnologik markazlar (Texmarkaz), agar yuk egalari xo’jalik sub’ekt- lari - markazlashtirilgan xisob-kitoblar tizimi ga kiritilgan re­zidentlar bulsa;
  
• 
  «O’ztemiryo’l hisob-kitob».
  

TXTMda yuklarni junatishda taksirovka ikki xil shaklda amal­ga oshiriladi: yuk uchun ariza yoki yuk xatlarini birlamchi taksirovka silish, u uz ichiga yiltting aniq bir chorakda junatish bo’yicha reja- ny ;:chm uz ichiga oladi; yo’l idoralari kvitansiyadagt foydalangan Xolda taksirovka qilish. Taksirovka qilingan yuk uchun ariza yoki yuk xatlari bekazlarga ikki nusxada junatiladi, ulardan biri yuk juna- tuvchiga berilsa, ikkinchisi bekatda kol adi. Arizaning uchinchi nus- xasi TXTMda nazorat uchun qoldiriladi. Yo’l idoralari kvitansiya- larini taksirovka qilishda junatish uatsi summasi aniqlangandan sun^g yo’l idoralari yana bir kvitansiyani tuldirishadi va u yuk ega­si ga itrilishi uchun bekatlarga junatiladi. YUkni etkazib beruvchi bekat xujjatlarni taksirovka kiladi va yuk egalari bilan yakuniy xisob-kitob kiladi, bu xolda yuk egalari markazlashtirilgan xisob- kitoblar tizimiga kiritilmagan bulishi lozim. Qo’shimcha yigimlar summasi bo’yicha bekat umumlashtirilgan kartochka yuritadi.

Pochta tashish ishlari uchun xak to’lash tizimi «Uztemiryo’lyo’lov- chi» davlat korxonasi tomonidan mavjud tariflarga kura xisoblab chi kiladi.

YUklarni tashish uchun xisob-kitoblar tartibi amaldagi teshshli temir yo’l kompaniyasining ishlarini tartibga solib turuvchi nor­mativ xujjatlar asosida amalaga oshiriladi. Temir yo’lda yuk ta­shish bo’yicha iste’molchilar bilan o’zaro munosabatlar kompaniya bosh- Karuvi tomonidan tasdikdangan temir yo’lda tashish va xizmat ko’rsatish xisob-kitoblari tartibi va uning axamiyati tutrisidagi bitimga kura amalga oshiriladi. Bitimda uning predmeta, «O’TY» AJ us- tavida ko’zda tutshtgan temir yo’lda tashish va xizmat ko’rsatish xisob- kitoblarining tartibi va uning axamiyati belgilab quyiladi. Bitam tashish uchuy shartnoma hisobdanmaydi. Temir yo’lda yuk tashish uchun shartnoma temir yo’llar ustavi koidalariga kura to’zilgan tashish xuj- jati sanaladi.

Tariflar, qo’shimcha xizmatlar, boshqa operatsiyalar bo’yicha yuk­larni tashish hisob-kitoblari Markaziy bank tomonidan o’rnatil­gan tartib asosida belgilanadi. To’lovlar miqdorini aniqdash Preys­kurant 10-01 tarif kullanmasi asosida amalga oshiriladi, shartnoma- viy tarif stavkalari amaldagi indeksatsiyalash koeffitsientlari va yuk operatsiyalarini amalga oshirish vaqtidagi kushilgan qiymat so­ligi stavkasi asosida belgilanadi. Yuklab junatilayotgan kujjatlar bilan bog’liq, ishlar uchun yuk junatuvchi kar bir junatish uchun o’rnatilgan to’lovni to’laydi.⁹

Tomonlar uzlarining majburiyatlarini, moddiy javobgarlikla- rini bajarishlari bo’yicha yuzaga keladigan huquqiy munosabatalar O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik sub’ektlari faoliyatlari- ning shartnoma-kukukiy asosi to’g’risida>>gi, «Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Krnunlari, Fukarolik kodeksi va normativ xujjat- lar asosida tartibga solib tur il adi. Agar yuk egasi bitim asosida hisob-kitoblarni yuritmasa, o’zi amalga oshirishi lozim bo’lgan sum- madan 15% miqdorda jarima to’laydi. Uz vaktida to’lovlarni to’lamas- lik va debitorlik qarzlarini keltirib chiqarganda, uzaytirilgan debitorlik qarzlari summasidan kar bir uzaytirilgatt kun uchun 0,4% miqdorida penya undiriladi, ammo ushbu penya miqdori summaning 50%dan oshib ketmasligi lozim.¹⁰ Penyani hisoblash bitimda kursa- tilgatt to’lanishi lozim bo’lgan vaktdan boshlab, ya’ni to’lanmagan kun- lar uchun undiriladi. TXTM hisob-kitoblarini qayta ko’rib chiqish­ni shaxsiy hisob raqami va boshqa kujjatlar ruyxati asosida amalga oshiradi. Agar tomonlar o’rtasida o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha bitim yuzasidan kelishmovchiliklar kelib chiqsa, muzokaralar yo’li bilan Kal qilinadi, ular o’rtasida turli xil karshilar mavjud bulsa, Xo’jalik sudi orqali o’rnatilgan tartibda kal qilinadi. TXTMda xizmat ko’rsatilayotgan xudud bo’yicha yuklab junatilgan kujjatlarni ko’rib chiqish ishlari yuritiladi, hisoblab chiqilgan to’lovlar kayd qilinadi va to’lovchilar tomonidan amalga oshirilgan to’lovlar hisobi yuritiladi. YUklab junatilgan kujjatlar bo’yicha ishlovchi texnolo­gik markazlarning asosiy funksiyalari - yuklab junatilgan kuj­jatlarni rasmiylashtirish va ular bo’yicha to’lovlarni tekshirish, uz navbatida ma’lumotlarni statistika markazlari, temir yo’l kompa­niyalarining informatsion hisobla texnikasi tarkibida faoliyat ayotgan yo’l idoralari ishlari bo’yicha yagona majmua (EK I OD V) ning ma’lumotlar bazasiga uz vaktida etkazib berilitiini ta’min­lash; ushbu ma’lumotlarning xisoblash markazlariga uz vaktida va to’g’ri etkazib bershtishi bilan bog’liq; tarif summasi va qo’shimcha yotimlarni xisoblash va tekshirish; yuk tashish uchun to’lovlarni, qo’shimcha yigimlarni va jari mal arii naqd pulsiz undirish; xisob- langan to’lovlarning balanslashgan xisob-kitobini yurititi; yuk ta- shishlarning to’lovchilari bo’yicha xisoblangan va to’langan to’lovlar­ning moliyaviy va statistik xisobotini yuritish; xisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi to’g’risida bekatlar xodimlariga yuriknoma- lar berish va boshqalar.

Butun temir yo’l kolshaniyasi bo’yicha transport xizmatlarshsh ko’rsat- ganlik uchun to’lovlarni xisoblash va ularni to’lash ga oid xisob-ki- tobla rning bosh tashkiloti temir yo’lda tashish bo’yicha xisob-kitob- lar Markazi «Uztemiryo’lxisob-kitob» sanaladi.

Texnologik markazlarda tashish xujjatlarini ko’rib chiqish tar­tibi quyidagicha. Ko’rib chiqish uchun bekatlardan xujjatlarni kabul Qilish tegishli idora tomonidan yuklarni jxltatashga kabul qilin- ganligi tutrisidagi FO-4 va FO-5 shayutlar mavjud bo’lganda amalga oshiriladi. TXTMlarning buxgalterlari tashish koidalari, tarif va yuriknomalar asosida tashish xujjatlarini rasmiylashtirish, ular bilan bog’liq xisob-kitoblarning to’g’riligini nazorat kili- ui adi. Jarimalarni xisoblash uchun umumlashtirilgan kartochkalar- ni, vedomostlarni va boshqa xujjatlarni tekshirish, vagonlarni tozalash va berish ishlarini nazorat qilish tajribali buxgalterlarning aloxida bir guruxi tomonidan amalga oshiriladi. Tekshirilgan xujjatlar EKIODVga berish uchun EXM operatorlari tomo­nidan ko’rib ch i kiladi. Xisob-kitoblar natijalari bekatlar orqali temir yo’llarda tashish ishlari uchun nakd pulsiz xisob-kitoblarni amalga oshiradigan mijozlarga beriladi. Xisob-kitob kartochkasida temir yo’l tarifining xar bir to’lovchisi bo’yicha xisoblangan to’lov­larning va ularni to’lovining xisob-kitobi amalga oshiriladi. Xar bir to’lovchi bo’yicha ma’lumotlar u bilan to’zilgan xisob-kitoblar­ni yuritish bitami asosida elektron ma’lumotnomaga kiritaladi. Kutilayotgan transport xizmatlari uchun oldindan to’lovlar amalga oshirilganda pul mablag’larini mavjudligi to’g’risida o’rnatilgan shaklda ma’lumotnoma beriladi.

Muddati utgan debitorlik qarzlari yuzaga kelishi to’g’risida ogoxlagggirish berilishi uchun TXTMda maxsus ish bajariladi. EKIODVning olingan xisob-kitob materiallarining xisoblash mar­kazlari tomonidan qayta ko’rib chiqilishi natajalariga kura TXMT transport xizmatlarini ko’rsatish asosida debitorlik qarzlariga ega korxonalar ruyxatini to’zib chiqadi, ushbu ruyxatga muddati utgan debitorlik qarzlariga ega korxonalar xam kiritiladi. Debitorlik Qarzlari to’g’risida olingan ma’lumotlar ularni kamaytirish makra- dida ushbu xolat yo’l quyilgan bekatlarga junatiladi. TXMTda xar bir yuk junatuvchi bo’yicha debitorlik kdrzlarining xolati taxdsht Kshtib chiqiladi. YUzaga kelgan debitorlik qarzlarini yuk qilish chora-tadbirlari qaydnomasi yuritiladi. TXMTda yuzaga kelgan debi­torlik qarzlarini yuk qilish maqsadida qarzdorlik summasini tas- dikdapg uchun qarzdor korxonalar bilan solishtirma akti to’ziladi; solishtirma akti asosida kdrzdor-to’lovchining xisob rakdmiga in- kassa kullash to’g’risida bankka topshirik; junatiladi; agar inkassa tottshirigi xam to’lanmasa, qarzdor-to’lovchiga shikoyat xati kiriti­ladi, ushbu xatda shikoyat summasi va moliyaviy jarima miqdori ni Xisobga olgan xolda qarzdorlik summasi xam ko’rsatiladi. Debitor­lik qarzlarining xajmi oshib ketsa, TXMT «Uztemiryo’lxisob-ki- tob» Markazita va transport prokuratura organlariga qarzdorlik summasini undirib berilishini surab murojaat qilinadi.

«O’TY» AJ Temir yo’llar xamdustligi tashkiloti (OSJD) temir yo’l katnashchilari o’rtasidagi tashish xisob-kitoblarida ish- tirok etadi. Ushbu tashkilotga Bolgariya, Xitoy, KXDR, Mongoliya, GTolsha, CHexiya, Slovakiya, Vengriya, Vetnam, Ruminiya, Boltin buyi va MDX davlatlari kiradi.

O’zbekiston temir yo’llari Tarif siyosati, shuningdek OSJD katnashchilari tomonidan tasdikdangan «Xalkaro yo’lovchi va yuk te­mir yo’l kdtnovlarida xisob-kitoblar to’g’risida»gi Krida «O’TY» AJning xalkaro kdtnovlardagi xisob-kitoblarining asoslari sanaladi. Ular o’rtasidagi xisob-kitoblar kup tomonlama va ikki tomonlama bitimlar, kelishuvlar va kdrorlar asosida amalga oshiriladi.

«O’TY» AJning tarif siyosati MDX temir yo’llarning Ta­rif siyosatiga binoan yilma-yil ishlab chiqiladi va temir yo’llar Tarif bitimi ma’muriyatlari katnashchilari bilan kelishiladi. U AJ ma’muriyati bilan shartnoma imzolagan xalkaro qatnovlarda O’zbekiston Respublikasi temir yo’llari orqali xalkaro tranzit kat- novlarini amalga oshiruvchi yoki O’zbekiston Rsspublikasida ekport-import tashish ishlarini amalga oshiruvchi korxona va tashkilotlar tomonidan foydalaniladi. Xalkaro qatnovlarda tashish ishla- riga quyidagilar kiradi:

• 
  Tarif bitimiga a’zo davlatlar temir yo’llari orqali uchinchi davlatdan boshqa bir uchinchi davlatga tranzit yuk tashish. Uchinchi davlat deganda Tarif bitimiga a’zo bulmagan temir yo’llarga ega dav­latlar nazarda tutiladi.
  
• 
  Tarif bitimi kdtnashchisi bo’lgan uchinchi davlatdan boshqa bir uchinchi davlatga yuk tashish.
  
• 
  Tarif bitimini imzolagan davlatlar o’rtasida yuk tashish.
  

Stavkalar fraxt yili uchun belgilanadi, u kalendar yili bilan

ustma-ust tushadi. Stavkalar xalqaro tranzit tarifi (XTT) va YAgo­na tranzit tarif (YATT) bazasida aniqdanadi. Stavkaga kushilgan qiymat soligi va boshqa qo’shimcha soliq, va yigimlar kiritilmaydi. «O’TY» AJ O’zbekiston Respublikasi temir yo’llarida tashish bo’yicha stavkalarda chegirmalar berishi mumkin. SHuningdek, «O’TY» AJ uz yo’llarida tranzit tashish uchun stavkalar ni oshirish Huquqiyiga ega, ammo fraxt yili davomida 2 martadan kup bulmagan miqdorda va stavka oshirilishiga qadar kamida 2 oydan oldin Ta­rif siyosatini bajarishga kdtnashuvchi davlatning shartni kdbul Qilish to’g’risida tasdiknomasi bulishi lozim. Eksport-import ta­shish stavkalarini oshirishda ushbu davlatlar tomonidan o’zgarti- rish kiritilgunga k,adar 15 kun avval tasdiknoma bulishi lozim.

Tarif valyutasi SHveysariya franki sanaladi, faqatgina yuklar tranzit yo’nalishi bo’yicha konteynerlarda tashilsa, AKD1 dollari- da amalga oshiriladi. Tashish uchun to’lanadi ga n tarifning valyutada- gi kursi tarif bitimi orqali belgilanadi. Tarif siyosati stavka- sining kursi ni AKD1 dollarida qayta xisoblash sunggi uch oy ichida Frankiing dollarga o’rtacha nisbati orqali aniqdanadi. «O’TY» Tarif Siyosati sgavkasiga 2015 yil 1 yanvardan belgilangan indeks - Tashish uchun kak yukni tashish masofasi va «O’TY» Tarif siyosatining asosiy stavkasi ko’paytmasi sifatida aniqdanadi.

Yo’lovchilarni tashish uchun kak to’lash normativ baza bo’lib 1995 yil 1 martda MDX davlatlari temir yo’llar ma’muriyatlari boshliqlari tomonidan tasdiqlangan Davlatlararo yo’lovchi tarif (DYT) xizmat kiladi. DYT yo’lovchilarni yo’lovchi yoki «firmenniy» poezd- larda tashish haqiarini belgilaydi, vagon tipi, egallangan urin, tashish masofasidan kelib chiqib platskart qiymatini belgilaydi.

Xalqaro temir yo’l ketnovlarida xisob-kitoblar aksept va ak­septe iz tartibda amalga oshiriladi. Aksept tartibi: navbatdagi saldo qaydnomasini kiritish yo’li bilan yoki buxgalteriya kuchirmasida kuchi- riladshan tarkibda, konteynerlar, yuklab junatiladigan narsalar va boshqa texnik transport vositalarining yzjrtilishi va zararlari bo’yicha xisob-kitoblarni amalga oshirish orqali; koniktirilgan shikoyat bo’yicha; shartnoma asosida ko’rsatilgan temir yo’l xizmatlari uchun qo’shimcha schyotlar va qayta xisob-kitoblar bo’yicha; saldo qaydnomala- ridagi uz vaktida to’lanmagan foizlar bo’yicha amalga oshiriladi. Ak- septsiz tartib: navbatdagi saldo qaydnomasi summasini kiritish yo’li bilan yoki buxgalteriya kuchirmasida boshqa xizmatlar uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish orqali, chegaralaridagi kushni temir yo’l stansiyalari tomonidan to’zilgan va tasdikdangan schyotlar bo’yicha amal­ga oshiriladi.

Xalkaro qatnovlarda tashish ishlari uchun hisob-kitoblarni «O’TY» AJning tarkibiy tuzilmasi bo’lgan «Uztemiryo’lhisob- kitob» amalga oshiradi. Yo’lovchilarni tashish bo’yicha hisob-kitob- lar - biletlar bo’yicha hisob-kitoblar va plastkartlar bo’yicha hisob- kitoblarga ajragiladi. Biletlar bo’yicha hisob-kitoblar xisoblab chiqilgan qaydnomalar asosida amalga oshiriladi. Plastkartlar bo’yicha hisob-kitoblar ASU «Ekspress-2» orqali elektron yo’l bilan kayd etil ad i va kulda kayd etilgan - plankart kogozlari bo’yicha hisob qaydnomasi asosida amalga oshiriladi.

Bagaj va tovar bagajini tashish bo’yicha hisob-kitoblar ularning junatilganligi kakidagi hisob qaydnomasi asosida bajariladi.

Tranzit yuklarni tashish uchun hisob-kitoblar aniq bir temir yo’l orqali tranzit qilinadigan yuklar bo’yicha hisoblangan qaydnomadagi Kar bir tarif asosida amalga oshiriladi.

Yo’l-debitor yo’l-kreditor uchun to’lov saldosi summasini to’lay­di. Yo’l-debitor doimo uz bankida to’lov saldosi summasini utka- zishda va bundan tashqari yo’l-kreditor o’zining bank rekviziglari- ni noto’g’ri ko’rsatganda bank xarajatlarini to’laydi. To’lov saldosi summasi uni yo’l-debitorning joriy schyotidan yo’l-kredigorning schyotiga o’tkazish orqali tegishli koidalarga muvofik yoki manfa? dor tomonlar bilan kelishgan k°DD^a amalga oshiriladi. Agar t saldosi qaydnomasiga kura to’lanishi lozim bo’lgan summa 1000 shvey- dariya frankidan kam bulsa, to’lov ushbu summaxsh koilagunga qadar. ammo kalendar yilining 20-kunidan kechiqtirmasdan gulash uchun qoldiriladi.

Bundan tashqari MDX davlatlari, Boltik buyi davlatlari o’rta­sidagi qatnovlarda temir yo’llar ma’muriyatlaridan yuk va yo’lovchi vagonlaridan foydalanilganlik uchun to’lovlar undiriladi. Ushbu o’zaro xisob-kitoblarning huquqiy asosini temir yo’llar transpor­ti bo’yicha Kengash tomonidan tasdikdangan MDX davlatlari, Latviya, Litva va Estoniya respublikasi temir yo’l ma’muriyatlari o’rtasida kompleks hisob-kitoblar qoidasi, shuningdek kup tomonlama xalka­ro va ikki tomonlama shartnomalar, yuqoridagi Kengash tomonidan Kabul qilingan boshqa normativ kujjatlar va karorlar xizmat kila­di. O’zaro hisob-kitoblar moddasiga quyidagilar kiradi:

• 
  yo’lovchilar, bagajlar, yuk bagajlari va pochtalarni tashish xiz­matlari;
  
• 
  yo’lovchi va yuk vagonlarini joylashtirish, yuklarni ortish;
  
• 
  1435 mm li telejkani 1500 mm li yuk vagonlari uchun takdim etish;
  
• 
  lokomotivlar va brigadalar ishlari, lokomotiv va muzlaguvchi kuchib yuruvchi tarkibni kuchirish, yo’lovchi vagonlarini kumir bi­lan ta’minlash;
  
• 
  sakdanmagan yuk tashishlar uchun shikoyat qilish, sidiruv ishla- rini olib borish;
  
• 
  temir yo’llariing o’zaro kelishuvlari asosidagi boshqa ishlar va xizmatlar ko’rsatish;
  
• 
  kuchib yuruvchi tarkibning, konteynerlarning, tashish uskuna- larining va boshqa texnika vositalarining yukolishi va zararlar;
  
• 
  shikoyat va kidiruv ishlarining kondirilishi; qaydnomalarni Qayta xisob-kitob qilish va kuaiimcha hisob-kitoblar;
  
• 
  chitttasiz yo’lovchilarni tashish, kudda ortikda yuk olib yurish, rasmiylashtirilmagan yuk va xalkaro qatnovlarda yo’lovchi poszdla- rida joylarning sotilmay kolishi;
  
• 
  xisob-kitob one radiyalarinipg uz vaktida yuritilmaganligi uchun, kechiqtirilgan to’lovlar uchun foizlar bo’yicha va xalkaro ta- shuvlarda valyuta tushumlari bo’yicha;
  
• 
  davlatlararo punktlarda asossiz kabul qilinmasdan yuklar­ning ushlab turilishi.
  

MDX va Boltiq bo’yi davlatlari temir yo’l transporti ma’mu- riyatlari bilan tashishlar uchun xisob-kitoblar «O’ztemiryo’l-xisob- kitob» tomonidan amalga oshiriladi. Xisob-kitoblarning birinchi oltita guruxi akseptsiz amalga oshiriladi va kolganlari akseltlangan xolda amalga oshiriladi.

Xisob-kitob xujjatlari va ular bo’yicha yozishmalar rus tilida amalga oshiriladi. Kridagtar bandlari bo’yicha xisob-kitoblar valyu­ta tarifida amalga oshiriladi. To’lov valyutasi temir yo’llar ma’mu- riyatlari tomonidan ikki tomonlama kelishib olinadi.

Yo’lovchilar, bagajlar, yuk bagajlari, pochta va xizmatlar quyi- dagi tartibda amalga oshiriladi. Yo’l tashish haqi va tashilayotgan Xujjatlarni rasmiylashtirish bo’yicha xisob yuritib boriladi va shuningdek ushbu xisobda chiptalarni sotish, platskartlar, bagajni tashish, yuk tashish va pochta ma’lumotlari ushbu xududda «Ekspress- 2» tizimida xizmat ko’rsatuvchi temir yo’l AXMda ma’lumotlarni umumlashtirish uchun yigimlar bilan birgalikda sugo’rta summalari Xam aks ettirilishi lozim. Xisobot oyining tugashi bilan yo’l xuj­jatlarini va bagaj, yuk bagajini, iochtani junatgandan sung temir yo’l AXM ASU «Ekspress-2» orqali Rossiya PAVning BXMga AKD1 dollarida ma’lumotni, shu jumladan tishish qiymati summasining yakunlovchi ma’lumotlarini: bilet va bagajning, yuk bagajining va pochtaning tatiish haqiarini katnash yo’llari bo’yicha taksimlagan Xolda; yo’llar bo’yicha platskart - «firmenniy»larini ajratgan xolda vagonlar egalariga; yo’lovchilarni stansiyalar bo’yicha junatilishi to’g’risida, yo’lovchilarni taksimlanishi, qatnov yo’llari bo’yicha yo’lovchi-kilometr ma’lumotlarini beradi. Temir yo’llar >ftasida tar- katish uchun beriladigan yo’l haqi va xujjatlarni tashish qiymati haqidagi ma’lumotta kushilgan qiymat soligi, sugo’rta yigimi sum­masi kiritilmaydi. CHipta, bagaj, yuk bagaji va pochtani tashish xarajatlari qiymatshti taksimlash xar bir davlatning tarif jadva- li asosida tegishli masofani xisobga olgan xolda aniqdanadi. Bunda qatnov yo’llari va davlatlar bo’yicha taksimlash xar bir qatnov va tashish xujjatlari bo’yicha yo’l darajasida amalga oshiriladi. Plats- kartlar qiymati kompaniya tomonidan ajratiladigan poszdlar (va­gonlar) qatnovini shakllantirish uchun temir yo’llar ma’muriyatla- riga beriladi. Temir yo’llar ma’muriyatlari o’rtasidagi tashilaetgan xujjatlar uchun to’lovlarni rasmiylashtirish bo’yicha xisob-kitoblar o’rnatilgan sxemaga kura amalga oshiriladi. Yo’lovchi, bagaj, yuk va pochtani tashish bo’yicha xisobotlar yoki balans qaydnomasidagi jami summa saldo kaydiomasiga kiritiladi yoki temir yo’l ma’muriyatlari sotuvi bo’yicha buxgalteriya kuchirmasiga kiritiladi.

SHaxarlararo qatnovlarda yo’lovchilarni tashish bo’yicha daromad­lar proezd xujjatlarni sotish yo’lida qoldiriladi, ushbu tashish­lar uchun temir yo’l ma’muriyatlari o’rtasida xisob-kitoblar yuri- tilmaydi.

Barcha xisob-kitoblar saldo qaydnomasi yoki buxgalteriya kuchirmasi bo’yicha ikki tomonlama shartnomalar asosida oyma-oy olib boriladi. SHuningdek, ushbu xisob-kitoblar kup tomonlama shartnoma­lar asosida - tegishli temir yo’l ma’muriyatlari o’rtasidagi o’zaro qarzdorlikni tu gati sh to’g’risidagi shartnomalar asosida amalga oshi­riladi. Saldo qaydnomasi yoki buxgalteriya kuchirmasini to’zish bo’yicha asos bo’lib yo’lovchilarni tashish bo’yicha balans qaydnomasi, yo’lov­chilarni, bagajni, yuklarni, pochtalarni, uy jixozlarini tashish bo’yicha va xizmat ko’rsatish bo’yicha xisob-kitob qaydnomasi, yo’lov­chi vagonlarini joylashtirish bo’yicha xisob-kitoblar; yuklarni or­tish bo’yicha xisob-kitoblar; yuk vagonlari, konteynerlar, muzlat- gichlardan foydalanish bo’yicha xisob-kitoblar, to’lovchi tomongting akseptlangan tashkilotining boshqa schyotlari va qayta xisoblash bo’yicha Qaydnomalari, to’lovlar kelishilgan boshqa xujjatlar va xatlar xiz­mat kiladi.

To’lov saldosi bo’yicha hisoblangan summami o’rnatilgan muddatda to’lash ushbu summani debitor-temir yo’l ma’muriyatidan kreditor-te- mir yo’l ma’muriyatining joriy hisob rahamiga o’tkazish yo’li bilan yoki o’zaro kelishilgan boshqa yo’llar bilan amalga oshiriladi. To’lov saldosini. faqatgina ikki tomonlama shartnomalarda ko’zda tutil- gan uollardan tashqari, qisman to’lash mumkin.

Tashish ishlari uchun uau to’lash va ularning tausimlanishi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat soliq, kumitasi- ning 2001 yil 27 noyabrdagi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat- aknionerlik kompaniyasi korxonalarining hisob rahamidan to’lov­larni amalga oshirish turisidagi Nizomni tasdiqyaash to’g’risida»™ 1088-son uaroriga muvofiu amalga oshiriladi. «Uztemiry)lhisob- kitob» Markazi va u nish strukturaviy bo’linmalari (TXTM), «Uzte­miryo’lyo’lovchi» akdionerlik jamiyati va uning filiallari temir yo’l xizmatlarini bajarganlik uchun milliy valyutadagi to’lovlar- ning gushishini tashkil etish uchun alouida ikkilamchi jamgarish hisob rahamini ochadilar. Ushbu hisob rahamlarx a yo’lovchi va yuk­larni tashiganlik uchun kelib tushgan barcha pul mablag’lari tushiri- ladi. YUklarni junatish bilan shugullanuvchi korxona «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksionerlik kompaniyasi oldida uarzdorlik yuzaga kelganda, pul mablag’larini «O’ztemiryo’lhisob-kitob» Markazining ikkilamchi jamgarish hisob razami ga o’tkazadi.

Temir yo’l xizmatlari buyurtmachilaridan kelib tushadigan pul mablag’lari hisobidan to’lovlarni amalga oshirish tartibi quyida- gicha:

1. 
   Temir yo’l xizmatlari buyurtmachilaridan kelib gushadigan pul mablag’lari uududiy TXTMning ikkilamchi jamgarish xisob ra- kamiga kelib tushadi va uar kuni «Uztemiryo’lhisob-kigob» Markazining ikkilamchi jamgarish hisob rahamiga zaruriy eutiyojlarga ajratmalarsiz, to’lov topshiriunomasi bo’yicha junatiladi;
   
2. 
   «Uztemiryo’lhisob-kitob» Markazi xududiy TXTM va sganni- yalardan kelib tushgan mablag’larni, mijozlarga qarib beriladi- gan summalardan tashuari, «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-ak- pionerlik kompaniyasining talab uilib olinguncha depozit hisobra- hamiga to’lov topshiriunomasi bo’yicha va zaruriy eutiyojlarga ajrat­malarsiz junatadi;
   
3. 
   «Uztemiryo’lyo’lovchi» filiallari ikkilamchi jamlanma hisob- rahamiga kelib tushgan mablag’lar uar kuni to’lov topshiriunomasi bo’yicha «Uztemiryo’lyo’lovchi» ikkilamchi jamlanma hisob rahamiga junatiladi, uaysiki, bu mablag’lar uar kuni to’lov topshiriunomasi bo’yicha va zaruriy eutiyojlarga ajratmalarsiz «O’zbekiston temir yo’lla­ri» davlat-aksionerlik kompaniyasi tasdiqlagan tausimot bo’yicha ma- ualliy soli ular, ajratmalar bilan birgalikdagi ish uaui va ishlab chiqarish xarajatlarini doplat uchun yo’naltiriladi.
   

«O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyadorlik kompaniyasi­ning talab uilib olgunga uadar depozit xisob rahamiga to’lov top­shiriunomasi bo’yicha va zaruriy eutiyojlarga ajratmalarsiz tasdiq- langan tausimotga muvofiu soliular, byudjetdan tashuari maqsadli fondlarga ajratmalar bilan birgalikda hisoblangan ish uaui, in­vestitsiya, kreditlar bo’yicha foizlar. ijtimoiy sohani moliyalash­tirish, boshqa ishlab chiqarish xarajatlarini uoplashga yo’naltiri­ladi.

Norezidentlarga temir yo’llar biletini sotish tartibiga kura xorijiy valyutadagi barcha tushum «Uztemiryo’lyo’lovchi»ning maxsus valyuta hisob rahamiga tushadi va uonunchilikda belgilab quyilgan muddatlarda temir yo’l korxonasi joriy valyuta hisob rahamiga yo’naltiriladi. Xizmatlarni eksport uiliщdap kelib tushgan xori­jiy valyutadagi pul mablag’lari uonunchilikda belgilangan tartibda «Uztemiryo’lhisob-kitob» Markazining tranzit valyuta hisob rahamiga o’tkaziladi va shuningdek. uonunchilikda belgilangan muddat­larda temir yo’l korxonasi joriy valyuta hisob rahamiga o’tkazila­di. Amalda bo’lgan uonunchilikka kura, ushbu hisob rahamiga kelib tushgan mablag’larning yarmi Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan joriy valyuta kursi bo’yicha valyutani majburiy tarzda davlatga so- tiladi. Xorijiy valyutani majburiy sotishdan tushgan tushum sum­masi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-akpionerlik kompaniyasi­ning talab uilib olinguncha depozit hisob rahamiga o’tkaziladi va xuddi milliy valyutadagi pul mablag’lari maqsadidek maqsadlarga sarf- lanadi. Majburiy sotishdan sung uolgan valyuta tushumlarining bir qismi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksionerlik kompaniyasi­ning joriy valyuta hisob rahamiga yo’naltiriladi va valyuta kredit- lariga xizmat uilshsha yo’naltiriladi. Bu mablag’lar kredit kelishuv- larida ko’zda tugilgan xorijiy kreditlar hisoblanishi grafigiga muvofiu O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi maxsus hisob rahamiga yo’naltiriladi.

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Temir yo’l taigushtarida va unga boishu xizmatlar uchun o’zaro hisob- kitoblar ishtirokchilarini sanab uting.
   
2. 
   Temir yo’l transportida tashuvlar uchun nakd pulsiz hisob-kitoblar- ning o’ziga xosligini ifodalab bering.
   
3. 
   Kdysi o’zaro hisob-kitoblar kuprou samarali va nima uchun?
   
4. 
   Temir yo’llari tarifi tushunchasini ochib bering.
   
5. 
   Alouida yuklarni temir yo’lda tashish uchun tarif uanaua uilib quril- gan?
   
6. 
   Tashish uauini taksirovka qilish nimani ifodalaydi?
   
7. 
   Kutilgan tashuv va xizmat uchun mijoz oldindan to’lovni amalga oshir- mouda, u uanaua qiymatda va muddatda amalga oshiriladi?
   
8. 
   YUk bekatida ishlovchi buxgalter nima uchun javob beradi?
   
9. 
   YUk tashish xujjatlarini tayyorlovchi texnologik markazga (Texmar- kaz) qanday vazifalar yuyutangan?
   
10. 
    Ko’rsatilgan transport xizmati uchun nakd pul hisob-kitobida qanday uujjatlar tuldiriladi?
    
11. 
    Texnologik markazda yuk tashish uujjatlarini tayyorlash tartibi uanaua?
    
12. 
    Texnologik markazining debitor uarzlarini tugatish bo’yicha qanday tadbirlar amalga oshiriladi?
    
13. 
    «O’zbekiston temir yo’llari»AJ MDX va uchinchi duns mamlakatlari temir yo’llari ma’muriyati bilan kompleks hisob-kitoblarni uaysi modda bo’yicha amalga oshiradi?
    
14. 
    Junatmalar bo’yicha temir yo’l tashuvlari uchun hisob-kitoblar va to’lovlar uaysi valyutada amalga oshiriladi?
    
15. 
    Xaluaro va davlat ichidagi junatmalar bo’yicha temir yo’l tashuvlari uchun o’zaro hisob-kitoblar nimasi bilan ajralib turadi?
    

5- mavzu. Temir yo‘l kompaniyasining xarajatlari

reja

1.Xarajatlar tarkibi, turkumlanishi.

2.Davr xarajatlari va xo‘jaliklari bo‘yicha xarajatlar.

3. Temir yo‘l xarajatlarini moliyalashtirish uslullari.

4.Tashish tannarxini kamaytirish yo‘llari.

«O’TY» AJ korxonalarining xo’jalik faoliyati ish uaui xarajatla­rini, ishlatilayotgan materiallarga, bonnsa eutiyojlarga to’lanayot- gan pullik xarajatlarini talab etadi. Bu xarajatlarning miqdori, ularning tarkibi bajarilayotgan intlarning tashkil etish daraja­sini, ularning xususiyatlarini, sttetsifikasini aks ettiradi.

Temir yo’l kompaniyasining asosiy faoliyati juda keng turdagi sotilayotgan maxsulot (ish, xizmat)larni xarakterlaydi, bu xarajat- larining tarkibi va uajmiga ta’sir ko’rsatadi. Ularni maxsulot birlishga gtasayishi, ilmiy asoslangan rejalashtirish asosida mod­diy va mexnat resurslarini ratsional ishlatish, xarajatlarni xisobi, taxdili va boshqaruvi «O’TY» AJ faoliyatining samaradorligini oshirishning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.

Maxsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish va sotish jarayonida korxonada paydo bulayotgan barcha xarajatlar to’g’risidagi tuliu va to’g’ri ma’lumotni buxgalterlik xisobi schyotlarida shakllantirish maqsadida, uning faoliyatining rentabelligi va raqobatbardotpli- gini, soliu solish bazasini to’g’ri aniulash uchun Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari Nizomiga aso­san xarajatlar quyidagi guruularga bulinadi:

• 
  maxsulot (ish, xizmat)larniig ishlab chiqarish tan narx i ga ki- ritiladigan xarajatlar;
  
• 
  maxsulot (ish, xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxiga ki- ritilmaydigan, lekin davr xarajatlariga uushiladigan xarajatlar; moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar;
  
• 
  favkulodda zararlar.
  

Bunday grugtpalash temir yo’l transporti xarajatlarini ular­ning uonlash manbalariga qarab tausimlanishini ta’minlaydi, boshqa xarajatlardan ishlab chiqarish xarajatlarini ajratishga va korxonaning ishlab chiqarish faoliyatining samaraliligini to’g’ri bauolatpga imkon beradi.

Maxsulot (ish, xizmat)larni iiigab chiqarish tannarxi ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga taalluuli materiallarni, youilgini, energiyani, asosiy vositalarni, meunat resurslarini, botiua xarajatlarni qiymatiy bauolashni ifodalaydi. Ishlab chiqarish tannarxiga fauat ishlab chiqarish xarajatlari kiradi va ishlab chiqarishga tegishli bulmagan xarajatlar kiritilmaydi; shunday uilib unga sotish xarajatlari, ma’muriy va ishlab chiqarishga be­vosita tegishli bulmagan xarajatlar kiradi.

Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatla- riling tarkibi tutrisidagi Nizomga asosan ishtab chiqarish xarajat- lariga maxsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq xarajatlari kiritiladi. Ularga xuyidagilar tegshili bo’ladi; bevosita va bilvosi­ta moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mexnat xarajatlari, bosh- xa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan, ishlab chiqarish xususiyatiga eta bo’lgan ustama xarajatlar.

Bevosita xarajatlarga u yoki bu maxsulot (ish. xizmat)ga to’liq olib boriladigan ma’lum bir ishlarni bajarish bilan yoki ma’lum bir maxsulotni ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar kiradi. Masalan, barcha yuk va tijorat ishlari xarajatlari, xarakatlanish ishlari bo’yicha xarajatlar va poszdlarni yuk va ajratish stansiyalar- ga junatish xarajatlari yuk tashiishar xarajatlari ga kiritiladi.

Bilvosita xarajatlarga bir necha maxsulotlarning turiga bog’liq xarajatlar kiradi. Bunday xarajatlar maxsulot (ish, xizmat)ni ta­shish tannarxini aniqdaiщa maxsulot (ish, xizmat) turlari o’rtasi­da to’g’ri yo’l bilan emas, balki qo’shimcha xisob-kitoblar natijasi­da taksimlanadi. Masalan, yuk xamda yo’lovchi tashish bilan bog’liq signalizatsiya, aloqa va xisoblash texnikasi. elektr tarifikatsiya va elektr ta’minlash xujaligining barcha xarajatlari yo’l xo’jalikla- ri xarajatlarining aksariyat qismi. Tannarxni aniqdashda bugщay xarajatlar tashish turlari bo’yicha tegishli ulchov birliklarga pro- porsional ravishda taksimlanadi.

Maxsulot (ish, xi zm ag) larn i ng ishlab chiqarish tannarxini xos il kiluvchi xarajatlar quyidagi elementlar bilan guruxdarga ajrati- ladi:

• 
  shtab chiqarish moddiy xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mexnatga xak to’lash xa­rajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sugo’rtaga ajrat­malar;
  
• 
  asosiy fondlar va ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan nomod- diy aktivlar amortizatsiyasi;
  
• 
  ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
  

Ishlab chiqarish moddiy xarajatlari. Ishlab chiqarish bilan 6of-

lix moddiy xarajatlarga korxonaning ishlab chiqarish jarayonida (asosiy faoliyat) materiallarga ketgan bevosita va bilvosita xara­jatlar kiradi.

Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajag- larining tarkibi tutrisidagi Nizomga asosan ishlab chiqarish bi­lan bog’lix moddiy xarajatlarga xuyidagilar kiradi: maxsulotni ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladigan chetdan sotib olinadigan materiallar; sotib olinadigan butlovchi xismlar, asbob-uskunalar- ni ta’mirlash uchun extiyot xismlar; texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va xo’jalik extiyojlari uchun ishlatiladigan chetdan sotib olinadigan yoxilgi. energiyaning barcha turlari; instrumentlar. inventar. ulchov asboblari, maxsus kiyimlarning eskirishi; tashxi yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan bajariladigan ishlab chiqarish xususiyatiga ega ishlar va xizmatlar.

Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mexnatga xak to’lash xara­jatlari tarkibiga bajarilgan ish uchun ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan xisoblangan ish haqi, tarif stavkalari va lavozim ma- oshlariga, professional maxoratiga, yosh kadrlarga urgatish koli- l pyati ga xarab qo’shimcha haqiar; tungi vaxtda, ishdan tashxari vax^gg- da, dam olish va bayram (ishlanmaydigan) kunlarda ishlaganlik uchun, kasblarni birga qo’shib olib borganlik va xizmat ko’rsatish zonalarini kengaytirganlik uchun, ogir, zararli, aloxida zararli mexnat sharoitlarida ishlaganlik uchun tarif stavkalari va oklad- larga ustamalar va qo’shimcha haqiar; belgitangan tartibga muvofix ishlab chiqarish jarayonida katnashuvchi xodimlar mexnatiga xax to’lash fondiga kiritiladigan to’lovlarning boshqa turlari kiradi.

Ishlab chiqarishga tegishli bo’lgan ijtimoiy sugo’rta ajratmala- riga xonun xujjatlari bilan belgilangan normalar bo’yicha mexnat­ga xax to’lash fondiga ijtimoiy tusdagi majburiy ajratmalar, no- davlat Nafaxa jamgarmalariga va ixtiyoriy sugo’rtaning boshqa turla- riga ajratmalar kiradi.

Asosiy vositalar va ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan no- moddiy aktivlar amortizaniyasi. Xarajatlarning bu gruppasiga xuyi­dagilar kiradi: asosiy ishlab chiqarish fondlarining dastlabki (tiklash) xiymatidan kelib chiqib xisoblangan amortizatsiya ajrat­malari summasi (xisoblangan eskirish), lizing bo’yicha va belgi­langan tartibda tasdikdangan normatar, xonun xujjatlar iga muvo­fix amalga oshiriladigan jadatlashtirilgan amortizatsiya xam shu jumlaga kiradi; ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan nomodsiy ak- tivlarning xar oyda dastlabki qiymat va ulardan foydali foydala­nish muddatidan kelib chiqib xisoblanadigan eskirish (amortizatsiya).

Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarish tusi- dagi boshqa xarajatlarga xarajatlar elementlari bo’yicha xisobga olishda ajratiladigan kuiidagi kompleks moddalari kiradi:

• 
  ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatish xarajatlari;
  
• 
  ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yonigni, energiya, instrument, moslamalar va boshqa mexnat vositalari va buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlarini ish xolatida sakdash xara­jatlari (texnik ko’rik va karov, o’rtacha, joriy va mukammal tuza- tish xarajatlari).
  

Zarurat bo’lganda, temir yo’l transportining xo’jalik yurituvchi sub’ektlari Uzbekistan Respublikasi Moliya vazirligining ruxsati bilan mukammal tuzatish ishlarini o’tkazish uchun mablag’lar zaxirasi- ni tashkil qilishlari mumkin. Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarshp va sotish xarajatlarining tarkibi to’g’risidash Nizomga ushbu zaxiraga ajratmalar «Ishlab chiqarish tusidagi boshqa xarajat­lar» elemente tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xara­jatlar xiymati xamda asosiy vositalar xar bir ob’ektini mukammal tuzateshlarnint davriyligidan kelib chiqkan xolda aniqdanadi.¹¹

Boshqa xarajatlar gruppasiga amaldagi qonun xujjatlariga muvo- fik tekin beriladigan va shaxsiy foydalanishda koladigan buyumlar Qiymati (shu jumladan, formali kiyim-bosh, maxsus ovkatlar), ish­lab chiqarishda band bo’lgan xodimlarni tibbiy ko’rikdan o’tkazganlik uchun tibbiy muassasalarga kak. to’lash, ishlab chiqarish xodimlarini ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lgan xizmat safarlariga yubo- rish bo’yicha xarajatlar, brak tufashti kelib chiqadigan yukotishlar, ishlab chiqarishning ichki sabablariga kura bekor turishlar tufayli yukotishlar kiradi.

Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq. bulmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi. Ularga boshqaruv xarajatlari, maxsulotni sotish xarajatlari va umumxuja- lik axamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar kiradi. Boshqa xarajat­lar maxsulot (ish, xizmat)ni ishlab chiqarish bo’yicha korxonaning faoliyati bilan bog’liq bulmagani tufayli ular operatsion xarajat­lar xam deb ataladi. Temir yo’l transporti korxonalarida ular tashish xajmlariga, yordamchi-ko’makdosh faoliyat tomonidan bajaril­gan ish va xizmatlarning xajmi ga bog’liq emas, ammo ular vakt bi­lan, xo’jalik faoliyatining uzunligi bilan bog’liq. Bu xarajatlar qaysi davrda xosil bo’lgan bulsa, usha davrda kushshtadi va foyda xisobiga xisobdan ch i kar il ad i.

Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajat- larining tarkibi to’g’risidagi Nizomga asosan davr xarajatlari Quyidagi uchta grupp aga birlashtirilgan:

1. 
   Sotish xarajatlari.
   
2. 
   Ma’muriy xarajatlar.
   
3. 
   Boshqa operatsiya xarajatlari.
   

«O’TY» AJning sotish bo’yicha xarajatlariga: sotish bozorlarini o’rganish bo’yicha xarajatlar (marketingga, reklam aga sarflangan xa­rajatlar) va temir yo’l transporti maxsulot (ish, xizmat)ini so­tish bo’yicha boshqa xarajatlar kiradi.

Ma’muriy xarajatlarga mexnatga xak to’lash xarajatlari va bosh- karuv xodimlarita tegishli bo’lgan ijtimoiy sugo’rtaga ajratmalar; xizmat engil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini sakdash, yollash va ijaraga olish xarajatlari; korxonalarni tashkil etish va ularni boshqarish xarajatlari; boshqaruvning texnik vositalarini sakdash va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari, ijara, xizmatlar k>fsa- tilganligi, ma’lumotlar berilganligi uchun aloke uzellariga xdk,to’lash, shaxarlararo va xalkaro telefon suzlashuvlari uchun xak gulash, ma’mu- riy-boshqaruv extiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun xak to’lash kiradi.

Davr xarajatlari temir yo’l kompaniyasi korxonalarining tur- li xil faoliyati bilan bog’liq,. bir faoliyat turi bo’yicha barcha xarajatlarni aniqdashda davr xarajatlarini taksimlash lozim.

SHu maqsadda faoliyat turi bo’yicha davr xarajatlarni quyidagi taksimlash tartibi o’rnatilgan:

a) sotish bo’yicha barcha xarajatlar yordamchi-ko’makdosh faoliyatga tegishli;

b) ma’muriy-boshqaruv xodimlariga (MBX) mexnatga xak to’lash qismi bo’yicha ma’muriy xarajatlar faoliyat turlari bo’yicha MBXning mexnatga xak to’lash fondiga proporsional raviiщa taksimlanadi. MXBning faoliyat turini xo’jalik yurituvchi sub’ektning shtatlar ruyxatida ko’rsatilishi majburiydir.

v) kolgan ma’muriy xarajatlar (tarmoq, nomenklaturasining 2.2- bulimi) faoliyat turi bo’yicha mexnatga xak, to’lash fondiga propor- sional ravishda gak,simlanadi.

Boshqa operatsion xarajatlarga: temir yo’l transportining kadr- lar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, maslaxat va axborot xizmatlariga xak to’lash; audigorlik xizmatlari ga xak^to’lash; biryo’la to’lanadigan mukofotlar va takdirlashlar, shu jumladan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’zining karoriga kura kup yillik xizmati uchun xakto’lash, to’lanishi P1ubxali kdrzlar bo’yicha zaxiraga ajratmalar, asosiy vositalarni sotishdan ko’rilgan zararlar, cof- likni sakdash ob’ektlari. s oglo ml ashtirish lagerlari, madaniyag va sport ob’ektlari ta’minoti xarajatlari; byudjetga majburiy to’lov­lar: mol-mulk soligi, ekologiya soligi; aybdorlari aniqdanmagan ugirliklardan ko’rilgan zararlar, jarimalar, penyalar, boshqa xara­jatlar kiradi (6.3-jadval).

Temir yo’l kompaniyasi korxonalarining boshqa operapion xara­jatlari. boshqa davr xarajatlari singari, korxonaning xo’jalik fa- oliyatining turlariga olib boriladi.

Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajat­lar i ning tarkibi xamda temir yo’l kompaniyasining moliyaviy na- tijalarni shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizomni kullash bo’yicha Yurikdomada faoliyat turlari bo’yicha boshqa operatsion xa­rajatlarni quyidagi taksimlashning tartibi belgilangan;

a) ijtimoiy soxani (uy-kommunal xujaligi, soglikni sakdash, klublar, ta’lim muassasalari, soglomlashtiruvchi va boshqalar) ta’- minlash xarajatlari - faoliyat turi bo’yicha mexnatga xak to’lash fon­diga proporsional ravishda;

b) boshqa xarajatlar (xarajatlar nomenklaturasining 2.3.-buli- mi) faoliyat turi bo’yicha ishlab chiqarish xarajatlari summasiga proporsional ravishda taksimlanadi.

Davr xarajatlarining 80 foizini tashkil etadigan boshqa opera- pion xarajatlarning aksariyat qismini quyidagi xarajatlarga to’g’ri keladi; kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, bir- yo’la to’lanadigan mukofotlar va takdirlashlar, ishchilarga to’lanadi- gan moddiy yordam, soglikni sakdash, bolalar maktabgacha tarbiya muas­sasalari, soglomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport ob’ektlari ta’minoti xarajatlari, mol-mulk soligi. ekologiya solit ko’rini­shidagi byudjegga majburiy to’lovlar.

Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar tarkibiga quyidagi xara­jatlar kiradi:

• 
  qisqa va uzok muddatli bank kreditlarini qoplash uchun to’lovlar;
  
• 
  mol-mulkni uzok muddatli ijaraga olish (lizing) bo’yicha foiz­larni to’lash xarajatlari;
  
• 
  chet el valyutasi bilan operatsiyalar bo’yicha salbiy kurs tafovut- lari va zararlar;
  
• 
  sarflangan (kimmatli kogozlarga, shu’ba korxonalarga va xoka- zolarga) mablag’larni qayta baxolashdan ko’rilgan zararlar;
  
• 
  o’ziga tegishli kimmatli kogozlarini chiqarish va tarkatish bi­lan bog’liq xarajatlar;- moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar, shu jumladan, sal­biy diskont¹².
  

Bozor iktisodiga utish bilan «O’TY» AJning xo’jalik faoliyati kredit munosabatlarini, uz kimmatli kogozlarini chiqarish va tar- Katishni, moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa turlarini rivojlani- shi xisobiga faollashadi. Tegishlicha, «O’TY» AJning asosiy va moli­yaviy faoliyatlari bo’yicha xarajatlarning umumiy summasida moli­yaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarining ulushi oshadi: 2016 yilda ular 3,0 foizni, 2017 yilda 13,4 foizni tashkil etdi.

«O’TY» AJning moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarining sifatli tarkibi ham o’zgarmoqda: to’langan foizlar va moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlarning ulushi ham oshmoqda.

Favkulodda zararlarga xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning odatda- gi faoliyatidan chetga chiquvchi uodisalar yoki operatsiyalar natijasida vujudga keladigan va ruy berishi kutilmagan odatdan tashqari xara­jatlar kiradi.

Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajat­larining tarkibi to’g’risidagi Nizomga asosan u yoki bu moddaning favkulodda zararlar modsasi sifatida aks ettirilishi uchun u quyi- dagi mezonlarga javob berishi kerak:

• 
  korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga xos emaslik;
  
• 
  bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
  
• 
  boshqaruv xodimi tomonidan kabul qilinadigan karordarga bog’liq; emaslik.
  

Temir yo’l kompaniyasi asosiy faoliyatining xarajatlari ish- larning turiga kdrab tashishlar bo’yicha va yordamchi-ko’makdosh fao­liyat bo’yicha farqdanadi. YUk va yo’lovchilarni tashish bilan bevosi­ta bog’liq; xarajatlar ekegshuatadion xarajatlar deb ataladi.

Temir yo’l kompaniyasining xarajatlarini bajarilgan ishlar xajmiga karab gruppalash muxim, oshib boruvchi axamiyatni kasb etadi.

Temir yo’l kompaniyasi asosiy faoliyatining xarajatlari baja­rilgan ishlar xajmining o’zgarishi bilan bir xilda o’zgarmayapti: bir xillari bajarilgan ishlar xajmiga proporsional ravishda o’zgarmoqda; ular o’zgaruvchan yoki bajarilgan ishlar xajmiga (xarakat xajm- lariga) boktik xarajatlar deb ataladi. Boshqa xarajatlar ma’lum vaqtdan sung bajarilgan ishlar xajmlarni o’zgarishi bilan uz xolida koladi, doimiy bo’lib kol adi; ular shartli-doimiy yoki bajarilgan ishlar Xajmi ga botik bulmagan xarajatlar deb ataladi. O’zgaruvchan xarajat­larga, masalan, poezdlar uchun yokilt yoki elektr energiyasiga qilingan xarajatlar, ular tonna-kilometr brutto ulchovida tashish xajmiga proporsional ravishda o’zgaradi. SHartli-doimiy xarajatlarga yo’lning yuqori katlamini ta’minlash bo’yicha xarajatlar, stansiya bo’yicha navbatchining, poezdlar disnetcherining ish haqi xarajatlari, barcha ma’muriy va boshqa xarajatlar kiradi.

«O’TY» temir yo’l kompaniyasi bo’yicha o’zgaruvchan xarajatlar ta­shishlar bo’yicha barcha xarajatlarida 35-40 foizni tashkil etadi; shartli-doimiy xarajatlar - 60-65 foiz. 'O’zgaruvchan va shartli-doi­miy xarajatlarning bunday mutanosibligida tashish xajmining 10 foizga usishida, xarajatlar faqatgina 3,5-4 foizga oshadi. SHu tu­fayli, bu xolatda faqat shartli-doimiy xarajatlar xisobiga ta­shish tannarxi 6,0-6,5 foizga tushadi.

Xarajatlar absolyut o’zgaruvchan va qisman o’zgaruvchan xarajat­larga bulinadi. Oldingilardan farqi bajarilgan ishlar (ishlab chiqarish) xajmi o’zgarganda ular to’liq o’zgarmaydi, faqatgina ular­ning tarkibiy elementlarining ma’lum qismi o’zgaradi xolos. Qisman o’zgaruvchan xarajatlar ularni uzok davr uchun ko’rib chiqilganda o’zgaradi.

Iktisodchilarning e’lonlarida aytilishicha, xozirgi vaktda rivojlangan mamlakatlarda xarajatlarni o’zgaruvchan va doimiy xa­rajatlarga bulishga katta axamiyat qaratishmoqda, bu kabi bulish masalasi xarajatlarni xisob-kitob bosqichida xal etilmoqda. Bundan tashqari, maxsulot turlarining tannarxi faqatgina o’zgaruvchan xara­jatlar qismi bo’yicha xisoblash kullanilmoqda^].

«O’TY» AJning korxonalari amaliyotida xarajatlarni ishlab chiqa­rish (bajarilgan ish) xajmiga boishkdigi, bajarilgan ish xajmini Xisobga olgan xolda xarajatlarga «HUQUQIYNI» aniqdashda, ish (xizmat)- ning ayrim turlarita shartnomaviy narxlarni shakl l ai ggirishd a kat’- iy rioya qilinadi. Ammo, shuni ta’kidlash kerakki, shartnomaviy narx­larni shakllantirishda xarajatlarni ish xajmiga bog’liqdigi faqat axyon-axyonda o’tiborga olinmoqda.

Xo’jalik faoliyatini taxlil qilish maqsadida faqatgina maxsu­lot (xizmat)ning to’liq o’rtacha tannarxi muxim emas, balki faqat ishlab chiqarish xajmiga bog’liq o’zgaruvchan xarajatlarni o’ziga kam- rab oluvchi «chegaralangan tannarx» xam muximdir.

Iqtisodiyoshi rejaga muvofik boshqarish davrida xarajatlarni o’zgaruvchan va doimiy xarajatlarga bulinishi iqtisodiy ishlarning ma’lum turlarini bajarishda xisobga olingan, masalan, xarajat­larni rejalashtirish, rejani bajarishni taxlili va boshqalar. Ammo, prof. A.PAbramovning adolatona ta’kidlashicha, xo’jalik faoliyatini boshqarish jarayonida xarajatlarni bajarilgan ish (ta­shishlar) xajmiga bog’liqdigi, ayniksa foyda bilan boitagan xolda, etarli darajada xisobga olinmagan.

Bozor munosabatlari sharoitida xarajatlarni bajarilgan ish (tashishlar) xajmiga bog’liqdigi ga e’tiborni qaratish muximdir, chunki tashishlar, yordamchi-ko’makdosh faoliyatning kursaggan xizmat­lari xajmi sezilarli darajada o’zgarishi mumkin, raqobatning mavjudligi esa xarajatlarga ta’sir o’tkazish bo’yicha, narxni shakl­lantirish bo’yicha, bajarilayotgan ishlarning sifatini oshirish bo’yicha chora-tadbirlarni operativ tarzda kabul qilish orqali ta­lab bozori o’zgarishlariga tez munosabat bildirishni talab etadi.

Bozor iqtisodiyotida xarajatlarni ishlab chiqarish xajmiga bog’liqdigi marjinal xarajatlar tushunchasida xisobga olinadi. Marjinal xarajatlar - bu maxsulot (ish, xizmat) tannarxining eng yuqori chegarasini ko’rsatuvchi xalkaro ko’rsatkich bo’lib, uni chegarasidan oshish xolati mazkur ishni bajarishning zararligini bildiradi. Sotishdan olingan tushumning o’zgaruvchan xarajatlardan oshishi marjinal foydani (yalpi marjani) ifodalaydi (7-bobga karang).

Ish haqi, moddiy resurslarni sotib olish, maxsulotni ishlab chiqarish bo’yicha boshqa xarajatlarni moliyalashtirishshng asosiy kridasi - tashish xajmini va ekspulatatsion ishlarning faxat haqikdtda ba- jarilganlari uchun amalga oshirish lozim.

SHu bilan birga, barcha ekspluatatsion xarajatlar tashish, baja­rilgan ishlar xajmini o’zgarishiga tulix muvofikdikda o’zgarmasligi xisobga olinmaydi: ishlar xajmiga «bomix» xarajatlar ishla- rining xajmining tegishli ulchov birligining o’zgarishiga propor­sional ravishda o’zgaradi, boshqa xarajatlarga. shartli-doimiy, ishlar xajmining o’zgarishi ta’sir ko’rsatmaydi.

Oxirgi vaxtlarga xadar, «O’TY» AJning boshqaruv tuzilmasini is- loxot xiliiщan oldin. temir yo’l bo’linmalari. tashish direksiyasi, liniya korxonalarini xisob-kitob narxlari bo’yicha ekspluatatsion ishlarni bajarilgan xajmi moliyalashtirilgan. Ular korxona uchun o’rnatilgan ishlarning xo’jalik xssobi ulchov birligida xisoblangan. Xisob-kitob narxlari ishlab chiqarish tannarxi va rentabellik dara­jasi prognozidan kelib chiqib shakllantirilgan.

2017 yilning ikkinchi choragidan boshlab «O’TY» «O’TY» AJ bosh- xaruvi majlisining 2017 yil 13 apreddagi 7-son xarori va 2017 yil 17 apreddagi NFB-1/45-son farmoyishiga asosan kompaniya boshqa- ruvi va uning tuzilmaviy bo’linmalari o’rtasida asosiy faoliyat bo’yicha o’zaro moliyaviy munosabatlar tartibi o’zgardi: moliyalashti­rish ajratilgan reja xarajatlari chegarasida amalga oshiriladi. Bu bo’linmalar tomonidan foydani rejalashtirish faxat yordamchi- ko’makdosh faoliyat bo’yicha ularning tashqi tashkilotlar bilan o’zaro munosabatda bulishida amalga oshiriladi.

Ajratilgan reja xarajatlari chegarasida ekspluatatsion xara­jatlarni moliyalashtirishda ish xajmini o’zgarishini aks ettiruv- chi to’g’rilashlarni kiritish mumkin.

Bajarilgan xajmga xisoblangan xarajatlarning rejaviy mix- dori xarajatlarga «huquqiy» deb ataladi. Qayta xssob-kitob o’zgaruv­chan («bog’lix») xarajatlar qismi bo’yicha amalga oshiriladi. Masa­lan, xarajatlarning rejaviy summasi chorakda 150 mln.sumni tashkil etgan bulsa, shu jumladan 40% «bog’lix», 60% «bog’lix bulmagan» xarajatlar, unda ishlar xajmining 5%ga ortikrox bajarilishi xa­rajatlarga quyidagini tashkil etadi:

150 x 0.4 x 1,05 + 150 x 0,6 = 153 mln.sum

Rejaviy va haqiqatdagi xarajatlar o’rtasidagi tafovut mutlox gejashni, xarajatlarga bilan xaqiqatdagi xarajatlar o’rtasi- dagi tafovut nisbiy tsjashni tashkil etadi. Masalan, agar chorakdagi haqiqatdagi xarajatlar 148 mln.sumni tashkil etgan bulsa. unda biz-ning misolda mutloq tejash 2 mln.sumni (150-148), nisbiy esa - 5 mln.sumni (153-148) tashkil etadi.

Agar haqiqatdagi xarajatlar rejaviy xarajatlardan oshsa, oshgan kdyumni mutlox ortixcha xarajat qilish, xaqiqatdagi xarajatlar bilan xarajatlarga o’rtasidagi tafovut - nisbiy ortiqcha xarajat qilish deb ataladi.

Kompaniya boshqaruvi tomonidan o’rnatilgan limitlar, ya’ni xa­rajatlarning eng yuxori chegarasi, asosida ekspluatatsion xarajat­larni moliyalashtirish. mexnat, moddiy va moliyaviy resurslarning samarali ishlatilishi ustidan nazorat qilish shakllaridan biri xisoblanadi.

«O’TY» AJ, uning korxonalari va tuzilma bo’linmalari xarajatlarida ish xaqqi xarajatlarning asosiy element xisoblanadi. Uning xissasi. ijtimoiy sugo’rtaga ajratmalarni xisobga olgan xolda. temir yo’l kompaniyasining baxcha xarajatlarining 1/3 xismidan kuprogini tashkil etadi. DATIK xarajatlarida ish xaxi bo’yicha xarajatlarning bunday katta xissasi temir yo’l tashish lari samara­dorligini, ishlab chiqarish unumdorligini oshirishda va ishlab chiqarish fondlarini ishlatishni yaxshilashda ularning muxim axam i- yatga ekanligidan dalolat beradi. SHuning uchun, temir yo’l kompani­yasi, uning korxonalari va tuzilma bo’linmalarining moliyasini tashkil etishda «O’TY» AJ va uning bo’linmalarining xo’jalik faoli­yati jarayonida namoyon bo’ladigan ish xaxi fondi xarajatlarini na­zorat qilishga, mexnat ajratmalarini tartibga solishni takomillashtirishga katta axamiyat beriladi.

Mexnatga oid munosabatlarni, shu jumladan korxona ishchilari­ning ish xaxini to’lash masalalarini, tartibga solishni ng huquqiy asosi mexnat to’g’risidagi qonun xujjatlari, jamoa kelishuvlari, boshqa normativ xujjatlar xisoblanadi (O’zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 1-modsasi).

Amaliyotda mexnatga xax to’lash xarajatlarini nazorat qilish da­stlabki va kelgusidagi nazoratlarga bulinadi.

Dastlabki nazorat korxonalarga, tashkilotlarga va tuzilma bulin- malarga ish xaxi ni berishda amalga oshiriladi. Dastlabki nazorag maxeadlari - ish xaxini to’lash uchun berilgan summalarni to’g’ri anix- lashni, o’rnatilgan limitdan ortixia ish xaxini to’lash uchun mab- laglarni berishning belgilangan tartibiga rioya qilishni. xamda

ish \ak,iga beriladigan mablag’larni gejashda manfaatdorlikni yara­tish bxshicha chora-tadbirlarni ishlab chiqarish, tasdikdash va amalga oshirish ustidan nazoratni ta’minlash.

Kelgusidagi nazorat bank muassasalariga ish haqini to’lash uchun ajratilgan mablag’larni olish bo’yicha takdim etilgan ma’lumotlarni to’g’riligini va mablag’larni maqsadli ishlatilishini tekshirish; ish haqi (fondini ishlatish bo’yicha ortikla xarajat qilish sababla- rini o’rganish maqsadida amalga oshiriladi.

Bank muassasalari tomonidan ish haqi fondini xarajat qilish ustidan nazorat ish haqi fondi prognozlaridan kelib chiqib amalga oshiriladi.

Tashish (ish, xizmat) tannarxini pasaytirishning asosiy yo’llari:

• 
  mexnat unumdorligini va fond kaytimini oshirish, moddiy re­surslarini iktisod qilishdir. SHu maqsadlarda quyidagilarga yo’nal­tirilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va joriy etish kerak:
  
• 
  maxsulot (ish, xizmat) birligiga moddiy va mexnat xarajatla­rini qisqartirishni ta’minlovchi ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish;
  
• 
  lokomotivlarii, vagonlarni, yuk kutaruvchi va boshqa mexanizm- larni ishlatishni samarasini oshirish, ularni turib k°lishiga yo’l kuymaslik;
  
• 
  maxsulot birligiga moddiy xarajatlarni me’yoriy rejalashti- rish;
  
• 
  korxona ishchilari sonini bajarilayotgan tashish, ish xajmiga mutanosibligini ta’minlash.
  

Mexnat unumdorligini oshirishning birlamchi axamiyati, avva- lambor, ish haqi fondi bo’yicha xarajatlarning xajmi va u bilan bog’liq ijtimoiy sugo’rta xarajatlari okibatidir. «O’TY» AJ buchticha bu xarajatlar ekspluatatsion xarajatlarda 40 foizdan ortikrogini tashkil etadi.

Boshqaruvning barcha pogonalarida ish haqi fondini ratsional ishlatish ustidan nazoratni kuchaytirish, ishchilarni bajargan ish Xajmiga bog’liq ish haqi fondining miqdorini asoslangan xolda o’rnatish; mexnat unumdorligining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omil- larni puxta taxdilini olib borish; mexnatni ragbatlantirishni kuchaytirish va ragbatlantirish tizimini takomillashtirish; tashish texnologiyasini takomillashtirish tavsiya etiladi.¹³

Ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish, lokomotiv- lar, vagonlar va boshqa texnika vositalari ni samarali ishlatishni oshirish bilan bir kdtorda kompaniyaning korxonalari, tuzilma bo’linmalarining ishchshtar tarkibi sonini nazorat kdlishga aloxida e’ti- bor berish kerak. Korxonalar, tuzilmaviy bo’linmalarning xisobotla- rida quyidagilarni ko’rsatish tavsiya etil adi:

• 
  xisobot davri boshida ishlovchilarning soni;
  
• 
  yangi qabul qilinganlarining soni;
  
• 
  ishdan bushatish (uz xoxishiga kura);
  
• 
  shtatlarni kiskdrtirish doirasida ishdan bushatishlar;
  
• 
  xisobot davri oxirida ishlovchilarning soni.
  

«O’TY» AJ operatsion xarajatlarining uchdan bir qismidan kupro- fhhh materiallar ga, yo kil giga, elektr energiyasiga ketgan xarajat­lar tashkil etadi. Moddiy resurslarni tejash maqsadida ularni me’­yoriy rejalashtirish va kabul qilingan norm al ar ga rioya qilish us­tidan kdttik nazoratni olib borish tavsiya etil adi. SHu bilan bir­ga, bo’linmalarda kar bir ish uchun o’zining me’yorlarini o’rnatish lozim.

Moddiy resurslarni tejashda ishlab chiqarish madaniyati daraja­si, ishchilarni moddiy boyliklarni ongli ishlatishga manfaatli va ma’suliyatli munosabatlari katta axdmiyat kasb etadi.

Bir kancha bosmalarda elektr energiyani iste’mol qilishni kes- kin usishiga axamiyat berilmoqda. SHunday fikrlar aytilmoqdaki, jamiyatda energetik madaniyatni barno etishdan, axolining aksari­yat qismiga va kxsh korxonalarga xos bo’lgan eskirgan energetik ttigi- lizmni bartaraf etishdan boshlash lozim. SHunday xulosa qilinadi: «biz xrkasizlik ruxida tarbiya topganmiz». Bozor ikdisodiyoti re­surslarni ishlatilishnshtg bunday munosabatini yoktirmaydi.

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Maxsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari­ning tarkibi tutrisidagi Nizomida kabul qilingan xarajatlarning grup- pirovkasi, uning maqsadlari.
   
2. 
   Bevosita va bilvosita xarajatlar tushunchasining moxiyati;
   
3. 
   Ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlarni gruppirov- kasi, uning HUQUQIYVV asosi.
   
4. 
   Qaysi xarajatlar ishlab chiqarish moddiy xarajatlari tarkibiga ki­radi?
   
5. 
   Kay si xarajatlar ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan mexnatga xak to’lash xarajatlari tarkibiga kiradi?
   
6. 
   Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’lgan asosiy vositalar amortizatsiya- siga va nomoldiy aktivlar ga taallukdi xarajatlar.
   
7. 
   Ishlab chiqarish axamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar.
   
8. 
   «O’TY» AJning xarajat elementlari bo’yicha xarajatlar tarkibi i i tav- siflang.
   
9. 
   Kdysi xarajatlar davr xarajatlariga taallukdi, uning «O’TY» AJ bo’yicha tarkibi?
   
10. 
    «O’TY» AJning moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar tarkibi.
    
11. 
    «O’TY» AJning xo’jaliklar bo’yicha xarajatlarini tavsiflang.
    
12. 
    «O’TY» AJ kdysi xarajatlari o’zgaruvchanlarga taallukdi, ularning ikti- eodiy mazmuni, kompaniya xarajatlaridagi xissasi.
    
13. 
    Marjinal foydaning iqtisodiy moxiyati.
    
14. 
    Ekspluatatsion xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy moxiyati.
    
15. 
    Tashish tannarxini pasaytirishning asosiy yo’llari.
    
16. 
    Moddiy xaraja glari i rejalashtirishda normativlarning moxiyati.
    
17. 
    Tashish xajmini oshishi temir yo’l yuklarini tashish tannarxiga kdnday ta’sir ko’rsatadi?
    
18. 
    Temir yo’l yuk tashish tannarxiga tashish texnologiyasini takomil­lashtirish kdnday ta’sir ko’rsatadi.
    

6-Mavzu. Korxona faoliyatining moliyaviy natijalari