Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri Mazmunı

3.2. Atmosfera hawasın pataslantıratuǵın derekler.

Atmosferada júz beretuǵın fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq ózgerisler tiri organizmlerge óz tásirin kórsetedi. Sońǵı jıllarda insan tásiriniń kusheytiwi nátiyjesinde gazlar teń salmaqlılıǵınıń ózgeriwi gúzetilip atır. Atmosfera daǵı gazlar turaqlı muǵdarınıń ózgeriwi planetamız ushın unamsız aqıbetlerge alıp keliwi anıqlanǵan.
Atmosferanıń pataslanıwı degende hawaǵa záhárli zatlı birikpelerdiń qosılıwı nátiyjesinde onıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin ózgeriwi túsiniledi.
Insaniyatqa qolaversa, barlıq jonivorlarga turmıs baxsh etetuǵın atmosfera hawasın házir tiykarınan eki derek: tábiy faktorlar hám insan iskerliginiń jemisi - antropogen (jasalma ) derek pataslantıradı. Tábiy faktorlarǵa : kosmik shańlar, vulqanlardıń otilishidan, taw jınıslarınıń emirilishi hám topıraqtıń unırawınan payda bolǵan elementlar, ósimlik hám haywan qaldıqları, orman hám sahra daǵı órt, teńiz suwınıń mavjlanishi menen hawaǵa shıqqan duz bóleksheleri sıyaqlılardı mısal etip kórsetiw múmkin.

Atmosferanıń jasalma pataslanıwına : avtomobil transportı birinshi orındı (40%), energetika sanaatı ekinshi orındı (20%), kárxana hám shólkem óndirisi úshinshi orındı (14%), awıl xojalıǵı óndirisi, xojalıq kommunal xojalıǵı hám basqalar moynına pataslanishning (26%) tuwrı keledi.
Házirde jer júzinde xojalıq iskerligi menen baylanıslı halda atmosferaǵa hár jılı 500 mln. tonna altıngugurt gazı, sulfat oksidi, azot oksidi, 6, 5-7 mlrd. t. karbonat angidrid shıǵarılıp atır. Sonıń menen birge atmosferanıń pataslanıwında hám kóplegen kislorodtı sarıplanıwında samolyotlardıń da roli úlken.
Bir ǵana reaktiv samolyot 8 saat ishinde Amerikadan Evropaǵa ushıp ótkende 50-100 tonnaǵa shekem kislorod yoqadi, yaǵnıy bunı 100 mıń gektar ormanzor bir kúnde shıǵarıp beredi, bir kosmik kemaning keńislikke shıǵıwı ushın 16 km radiusında ozon qatlamı jemiriledi.

Atmosfera hawasınıń pataslanıwında awıl xojalıq óndirisiniń de úlesi bar, bunda qusshılıq hám sharbashılıq kompleksleri, gósh kombinatları, ximiyalıq tóginler, zıyanlı ximikatlar kóbirek tásir etedi. Bulardan tısqarı kanalizaciya shaxobchalaridan, avtomobil dóńgeleklerinen, ayaq kiyiminen, asxanalardan hám basqalardan shıqqan shań, gazlar, iyisler de atmosferanı pataslaydı.