Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri Mazmunı

III. BAP. Atmosferanıń tábiyaat daǵı áhmiyeti jáne onıń tiri organizmlerge tásiri

3.1. Atmosfera haqqında túsinik.

Atmosfera - tiri jonzotlar hám insannıń ómiri ushın zárúr bolǵan tábiy ortalıq hám er qabıǵınıń zárúrli komponenti bolıp tabıladı. Atmosfera georafik qabıqtıń payda bolıwı, rawajlanıwı hám házirgi jaǵdayında kútá úlken áhmiyetke iye. Tiri janzatlar óziniń pútkil evolyusion rawajlanıw processinde Jer atmosferası hawasınıń tábiy quramına maslasqan bolıp, tap áne sol tábiy quram organizm ushın eń optimal esaplanadı.
Atmosfera jeriniń qorǵaw qatlamı esaplanadı, ol barlıq tiri organizmlerdi zıyanlı kosmik nurlardan, samodan túsetuǵın meteoritlarning bólekshelerinen qorǵaw etip turadı. Planetamız maydanı daǵı ıssılıqtı saqlaydı. Egerde hawa qabıǵı bolmaǵanında edi, er júzinde kúndiz +100⁰C hám keshte -100⁰ C temperatura gúzetilgen bo'lar edi. Házirgi waqıtta Jer maydanınıń ortasha hawa temperaturası +14⁰C ga teń.
Quyashdan keńislikke kútá úlken muǵdarda ıssılıq energiyası tarqalıp turadı. Jer maydanında maydanınıń hár 1 km² maydanına 2500000 at kúshine teń energiya túsedi. Quyash energiyası atmosferanıń joqarı qatlamlarında yutilib, Jer maydanına júdá az muǵdarda etip keledi.
Ol jaǵdayda bultlar payda boladı, jawın, qar dóretiwge keledi, samal payda boladı, sonıń menen birge erga ızǵarlıq berip, dawıs ótkeredi hám janbaǵıshlaytuǵın kislorod dáregi esaplanadı.
Atmosfera qabıǵı tómendegi qatlamlarǵa bólinedi:

1. 
   Troposfera - er sırtında 0-15 km ge shekem, stratosfera - 15-50 km ge shekem, mezosfera - 50-80 km ge shekem, termosfera - 80-800 km ge shekem, ekzosfera - 800-1000 km den joqarı.
   

Atmosferanıń gaz quramı derlik turaqlı boladı : tiykarınan azot-78, 09%, kislorod -20, 95%, argon- 0,93%, karbonat angidrid-0,03% bar. Usınıń menen birge taǵı inert gazlar : geliy, neon, ksenon, vodorod, kripton, metan, ammiak, yad, radon gazlar hám hawada mudam 3-4 % suw puwi, shańlar boladı.
Atmosferanı shólkemlesken hawa tıǵızlıqqa iye. Basım joqarıǵa kóterilgen tárepke gazlardıń qısıqlıǵı azayıp baradı. Hawa qabıǵı óz salmaǵı menen bizni hám atmosfera daǵı barlıq zatlardı basıp turadı. Jer atmosferası qabıǵınıń shamalıq massası 5, 9. 1015 tonnanı quraydı.