Tema: Qala hám sanaat sharayatında atmosfera hawasınıń insanlarǵa, ósimliklerge hám túrli organizmlerge tásiri Mazmunı

II.BAP. Átirap ortalıqtıń sanaat kárxanaları tárepinen pataslanıwı

1. Ximiya sanaatı átirap ortalıqtı pataslantirıwı

Ximiyalıq elementlar xarakteristikası. Insan, qolaversa barlıq jonivorlar álemi jasap atırǵan átirap ortalıq, tábiy hádiyseler, atap aytqanda vulqanlar, jer silkiniw, metioritlar túsiwi, to'fon, dawıl, órtler, qurǵaqlıq, sonıń menen birge tikkeley insan xızmetleri nátiyjesinde átirap ortalıq pataslanıwı gúzetiledi. Átirap ortalıqtı tábiy hám antropogen pataslanıwı tiykarınan ximiyalıq elementlar qatnasıwında gúzetiledi.
Insannıń tábiyaatqa etkazgan unamsız tásiri nátiyjesi pán-texnika inklobi dáwirinde, ásirese, háwij aldı. Ilimiy texnika jetiskenlikleri tiykarında zavod hám fabrikalar rawajlanıwı, awıl xujaligining tikleniwi xalıq xujaligining ósiwine alıp keliwi menen bir qatarda tábiyǵıy baylıqlarınıń ısırap bolıwına, chiqndilar menen átirap -ortalıqtı pataslanıwına alıp keldi.
Átirap -ortalıqtı pataslantıratuǵın elementlar tiykarınan ximiyalıq elementlar esaplanadı. Olardı biz tiykarınan eki úlken gruppaǵa bólemiz: átirap -ortalıqtı pataslantirıwshı ximiyalıq elementlar hám ximiya sanaatı kárxanaları tárepinen islep shiǵarılatuǵın ximiyalıq preparatlar.
Házirge shekem er qaridan 100 mlrd. tonnadan artıq kómir, neft, torf sıyaqlılar qazib alınǵan. Olardıń janar may retinde isletiliwi nátiyjesinde 3, 8 mlrd. tonna kúl, shań atmosferaǵa tarqalǵan. Sol kúl hám shań menen birgelikte 1, 9 mlrd. mish'yak, hám 1, 2 mlrd. tonna zaxarli surma, sink, 68 mln t. rux, 4 mln t. qurg'oshin, kadmiy 20 -22 mıń t., nikel 50 mıń t., ftor 4 mıń t., fosfor (R2 O5) 35 mln t., smob 15-48 mıń t., pestisidlar 3.2 mln t., polixlorbifenil 500 mıń t., benzopiren 8 mıń t., ftor uglevodorodlari 710 mıń t., mıs: atmosferaǵa 65 mıń t.; qattı shıǵındı retinde 80 mıń t.; 100 mıń t. tógin retinde tábiyaatqa yaǵnıyy hawa, topıraq hám suwǵa túsken. hawa, topıraq hám suwǵa taslanıp atır. Bul bolsa óz gezeginde tábiyaat daǵı elementlar háreketi nátiyjesinde derlik barlıq turmıs ortalıqlarında toplandı hám tábiy teń salmaqlılıqtı izdan shıǵıwına alıp keledi.
Sanaat kárxanalarınan átirap ortalıqqa taslanatuǵın hám islep shiǵarılatuǵın ximiyalıq elementlar. Átirap -ortalıqqa 7 mlrd. tonnaǵa jaqın túsetuǵın sanaat kárxanaları shıǵındılarına tiykarınan : uglerod oksidleri (SO,SO₂); altıngurgut oksidleri (SO,SO₂); vodorod altıngurguti (H₂S); azot oksidleri (NO,NO_x); ammiak (NH₃); inert gazlardan : frionlar (SN₃ C_lF, C₂H₄C_lF); vodorod ftorid (HF); uglevodorodlar (CH₄, S_nN₂+2n), salmaqli metallar temir (Fe), qurg'oshin (Pb), nikel (Ni), sınap hám basqalar. Olardı talayǵana mińnen aslam túrleri bar. Átirap -ortalıqqanga tásiri boyınsha sanaat kárxanaları shıǵındıların muǵdarı boyınsha : energetika (31%); avtomobilsozlik (24%); qara metallurgiya (14%); qurılıs materialları sanaatı (11%); reńli metallurgiya (7%); neftni qaytaishlash (5%); ximiya sanaatı (4%) hám qalǵanları basqa tarmaqlarǵa tug'ri keledi.
Átiraportalıq pataslantıratuǵın taǵı bir ximiyalıq elementlardan biri bul - záhárli zatlı ximiyalıq preparatlar hám ximiyalıq tóginler hmsoblanadi. Záhárli zatlı ximiyalıq preparatlarni biz pestisidlar (latınsha suz pestis- záhárli zat hám cid- óltiriw) dep ataymız. Olardı ximiyalıq quramına kóre úsh gruppaǵa bólemiz:
1. anorganik birikpeler (margimush, mıs, rux, ftor, bariy, sınap, altıngurgut birikpeleri, xloratlar hám basqa birikpeler);
2. ósimlik, zamarıq, bakteriyalardan alınatuǵın (pirstiroidlar, anabazin, nikotin, bakterial preparatlar, antibiotiklar hám basqalar ) ximiyalıq elementlar;
3. organikalıq birikpeler, olar tásiri tárepinen aktiv elementlar esaplanadılar.
Pestisidlar isletiliwine qaray bir neshe gruppaǵa bólinedi:
1. insektisidlar (insectum-hashorat, cido-óltiriw) - ósimlik zıyankeslerine qarsı gúres preparatlar (akarasidlar-kanalarga qarsı; lavrisidlar-dumaloq jawın qurtılarǵa qarsı; nematosidlar-silekey qurt hám buzawbaslar; zoosidlar-haywanlar);
2. fungisidlar hám bakterisidlar - zamarıq hám bakteriyalarǵa qarsı gúres preparatlari;
3.gerbinesidlar - otaqlarǵa qarsı gúres quralı ;
4. defolianlar - japıraqlardı so'n'iy tógiw quralı ;
5. desikantlar - ósimliklerdi qovjiratib túbirin quritadigan preparatlar;
6. arborisidlar - ırkinish beretuǵın dov-tereklerdi quritadigan ximiyalıq elementlar ;
7. algisidlar - suw ósimligin joytıw ushın ximiyalıq elementlar ;
8. repilentlar - xashoratlarni aydawshı ximiyalıq qural ;
9. atraktantlar - xashoratlarni shaqırıwshı ximiyalıq qurallarǵa ajratamız.
1874 jılda birinshi bolıp pestisidlar jańalıq ashılıwı menen insan zıyankes hashoratlar menen gúresa baslaǵan. Sol kunge shekem DDT (dixlordifeniltrixloretan) ni uzidan 2-5 mln tonnaǵa shekem isletilingen er júzinde. Onı bólekleniw dáwiri 3-25 jılǵachiligi itıbarǵa alsaq, bunnan kórinip turıptı, olda elege shekemge shekem onıń átirap -ortalıqqa tásiri azayǵanı joq. 1970 jılda DDT islep shıǵıw toqtatildi hám odan paydalanıw biykar etildi. DDT tekǵana hashoratlarga bálkim balıq, qus, haywanlar hám insanlarǵa unamsız tásir kórsetken.
Neftti qayta islewde átirap ortalıqqa júdá kóp muǵdarda 20 dan artıq elementlerden shólkemlesken 805 birikpe payda boladı. Olarǵa mısal etip: metil sınap, alkanlar, sikloalkanlar, fosfor, vanadiy, marganes, xrom, kobalt, bar biikmalarinimisol etip keltiriwimiz múmkin.
Házirgi kunga kelip respublikamız sanaat kárxanaları tárepinen atmosferaǵa 2000 ga jaqın pataslantıratuǵın elementlardan 2. 5 mln tonna, suw háwizlerine 1500 ge jaqın ingradientlardan 170 mln metr kub pataslanǵan aqaba suw hám topıraqqa 50 ge jaqın ximiyalıq elementlar hám 150 ge jaqın petisidlardan sanaat, xojalıq shıǵındı hám ximiyalıq elementlar muǵdarı 289 mln tonnaǵa etken.

2.