Tema: İlim ha`m ilimiy izertlew Joba

Lui de Broyl` aytadı eksperiment na`tiyjesinde a`ytewir qurı da`lil emes, yaki da`lillew sha`rt bolg`an ilimiy da`lil payda boladı deydi.

Ol eksperimental baqlaw ilimiy qung`a iye bolıwı ushın ma`lim da`rejede pikir ju`ritiwimiz, teoriyalıq xarakterge iye ko`z aldıg`a keltiriwlerdi payda etiw sha`rt dep esaplaydı. Akademik Vernadskiy «ilimiy da`liller ilimiy bilim ha`m ilimiy, izleniwdin` tiykarg`ı mazmunın quraydı. Eger olar tuwrı aniqlang`an bolsa, ba`seklesiwge orin qalmaydı» - degen edi.

Professor S.A.Lebedev empirik bilimler degende to`mendegilerdi na`zerte tutadı:1. Empirik biliwdin` en` a`piwayi ko`rinisi baqlaw na`tiyjesinde payda bolg`an da`slepki bilim. Bunda baqlawdın` ob`ekti ha`m a`melge asırılatug`ın waqtı anıq belgilenedi. Baqlaw ha`m eksperiment ilimiy bilim payda etiwge bag`darlang`an boladı ha`m belgili maqsetti o`zinde da`lilleydi.Maqset degende ilimiy ko`z qarastı sheshiwde alg`a su`rilgen birden-bir eles, ilim-izertlew gipotezası na`zerde tutıladı.

Demek, baqlaw, eksperiment birden-bir elesti tastiyıqlaw yaki biykar etiw maqsetinde alıp barılad.

Frensis Bekon filosofiya tariyxinda birinshilerden bolıp na`rseler haqqındag`ı birlemshi bilim sezimli ta`jiriybeden baslanadı, deydi ha`m ilimiy biliwdin` induktiv metodın islep shıg`adı. Bekon a`lemdi biliw ushın en` birinshi insan aqılın qa`te ha`m kemshiliklerden qorg`aw sha`rt, dep esaplaydı. Onın` pikrinshe, sezimli ku`sh a`lemge qaratılıwı sha`rt, a`lemdi baqlaw arqalı bilim payda boladı ha`m bunda induktsiyanın` ornı u`lken. Ha`r qanday bilim faktlerdi uliwmalastırwdan ibarat. Gershel``_ha`m_Mill`'>Bekonnın` qarasları Gershel`` ha`m Mill` ta`repinen rawajlandırıldı.

Ol ilimiy izertlewdin` boljawın da`lillewge mu`mkinshilik beredi ha`m onın` dialektikanın`, ta`biyattanıw ha`m ja`miyettanıwdın` ulıwma nızamlarına sa`ykesligin ko`rsetedi. Bul metod negizinde da`lillewsiz qabıl etiletug`ın jag`daylarg`a tiykarlang`an aksiomatikalıq usıl islep shıg`ılg`an. Bul usıl fundamental ilimlerde ken` qollanıladı. Mısalı, Gershel` o`zinin` «Ta`biyattanıwg`a kirisiw» shig`armasında (1832) induktsiya ja`rdeminde ilimiy bilimler payda etiw mu`mkin, deydi ha`m bilimlerdi payda etiwdin` uqsasliq, ayırmashılıq, joldas o`zgerisler ha`m qaldıqlardan ibarat to`rt induktiv metodtı tiykarlap bergen. Mill` biliwdin` deregi baqlaw ha`m ta`jiriybe, dep biledi. Onın` pikirinshe, tek sezimli qabıllaw arqalı g`ana na`rse ha`m qubılıslardı biliw mu`mkin.

v İlimiy izertlew metodoligiyasında sonday da`wir bolg`an, onda alımlar filosoflar teoriyalıq izertlewdin` en` tiykarg`ı metodı induktiv metod dep esaplag`anlar. Biraq XIX a`sir aqırında sol na`rse belgili boldı, ilimiy izleniwde ilimiy faktlerden nızamlardı oylap tabıwg`a alıp baratug`ın ayrıqsha jol, metod joq ha`m bolıwıda mu`mkin emes. Bul jag`dayg`a A. Eynshteynde itibarın qaratqan edi. Ol o`zinin` «Fizika i real`nost» degen shıg`armasında, «fiziklerdin` en` tiykarg`ı waziypası ulıwma nızamlardı ashıwdan ibarat der eken. Bunday nızamlardı logikalıq usılg`a tayanip emes, ba`lkim ta`jiriybe mazmunın teren` an`lawg`a qaratılg`an intuitsiyag`a tayang`an halda oylap tabıw mu`mkin»- degen juwmaqqa kelgen edi.

Bul pikirden ilimiy biliwdin` teoriyaliq da`rejesinde qollanilatug`in metodlar o`zine ta`n ha`m olardin` tiykarin aqil iskerligi quraydi, degen juwmaqqa keliw mu`mkin. Empirik ha`m teoriyaliq bilim, onin` ilimiy izertlewdegi orni ilim tariyxinda o`z-ara bir-birine qarama-qarsi bolg`an g` ko`z-qarastin` qa`liplesiwine alip kelgen.

İlimiy izertlewde alıp barıw basqıshları