Tema: Básekilesiwshi firma hám tarmaqtıń uzaq múddetli aralıqtaǵı teńsalmaqlıǵı hám tarmaq usınısı

1-súwret. Firma qárejetleriniń klassifikaciyasi
Qárejetler jónelisi boyınsha sırtqı hám ishki qárejetlerge bólinedi. Sırtqı qárejetlerge sırtqı tólemler, jetkerip beriwshilerge tólemler kiredi. Ulıwma dáramatdan sırtqı qárejetlerdi ayırıp taslasaq buxgalteriya paydasın alamız. Buxgalteriya paydası ishki qárejetlerdi esapqa almaydı.
Ishki qárejetler:

• 
  Isbilermeniń ózine tiyisli resurslarǵa bolǵan qárejeti;
  
• 
  Isbilermenlik qábiletine tuwri keletuǵın hám isbilermenge tiyisli bolǵan normal payda. Buxgalteriya paydasınan ishki qárejetlerdi ayırıp taslasaq ekonomikalıq paydani alamız.
  

Sırtqı hám ishki qárejetler jıyındısı alternativ yáki ekonomikalıq qárejetler bolıp esaplanadı. Alternativ qárejetler, firmanıń resurslardan eń jaqsı variantda paydalanıw menen baylanıslı joǵaltılǵan imkaniyatlar.
Qaytarılmaytuǵın qárejetler. Qaytarılmaytuǵın qárejetler aldın qılınǵan qárejetler bolıp, olardı qaytadan tiklew múmkin emes.

3. 
   Turaqlı, ózgermeli, ortasha hám shekli qárejetler
   

Turaqlı qárejetler (TFC – fixed costs) – bul qısqa múddetli aralıqda ónim islep shıǵarıw kólemine baylanıslı bolmaǵan qárejetler. Turaqlı qárejetlerge binadan, texnikadan, óndiris úskenelerinen paydalanıw menen baylanıslı qárejetler, ijara haqı, kapital amortizaciyasi, oraylasqan qárejetler kiredi.

2-súwret. Turaqlı qárejetler (TFC) sızıǵı grafigi
Ózgermeli qárejetler (TVC – variable costs) – ónim islep shıǵarıw kólemine baylanıslı bolǵan qárejetler, yáni ónim muǵdarı asǵanda yáki kemeygende ózgeretuǵın qárejetler. Ózgermeli qárejetler Q ǵa baylanıslı funkciya bolıp, TVC(Q) kórinisinde jazılıwı múmkin.

3-súwret. Ózgermeli (TVC) qárejetler sızıǵı grafigi
Ortasha turaqlı qárejetler (AFC – average fixed costs) - bir birlik ónimge tuwrı keletuǵın ózgermes qárejetler bolıp, ol tómendegishe anıqlanadı.

Ortasha ózgermeli qárejetler ónim kólemi asǵan sayın kemeyip baradı.