Tema : Aslawshi elementler saqlaǵan dárilik ósimlikler Joba: I kirisiw Temanıń aktuallıǵı hám áhmiyeti

3. 1. 4. Ilonsimon toron ósimliktiń túbirpoyasi - Rhizomata bistortae

Ósimliktiń atı : Ilonsimon toron (jer qo'noq) - Polygonum bistorta L;

Shańaraǵı. Tarondoshlar - Polygonaceae.
Ilonsimon toron o'simligi kóp jıllıq bolıp túbirpoyasi ilonsimon buralgan. Poyasi tik o'suvchi, shoxlanmagan, boyı 100 sm. Túbiroldi japıraqları tegis qırlı, keń lantsetsimon, uzın hám qanatlı bandi bar. Poyada japıraqları tegis qırlı, izbe-iz o'rnashgan. Qosımsha japıraqları naychasimon bolıp, poyaning bo'g'imini qorshap turatuǵın qın payda etedi.
Guller masaqsimon top gulni payda etedi. Guli tuwrı, mayda, aqshıl qızǵılt reń reńde. Gulqo'rg'oni ápiwayı, tiykar bólegine shekem 5 bólekke qırqılǵan gúldiń tajıınan ibarat, mıywesi úsh qırlı ǵozasha.
May ayında gúlleydi, iyul ayında yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. MDX dıń Evropa, Batıs Sibir, Ukraina, Belorussiyada keń tarqalǵan.
Ónim tayarlaw. Kuzda kavlab alınadı, túbirlerinen ajıratıp juwıladı hám pechlarda quritiladi.
Ónimdiń sırtqı kórinisi. Ónim 2 márte ilonsimon búrilgan bolıp uzınına 3-5 sm (10 sm), qalınlıǵı 1, 5-2 sm boladı. Sırtqı tárepi qıp-qızıl -gúńgirt, ishi bolsa aqshıl qızǵılt reń reńli.
Ónimdiń mikroskopik dúzilisi. Qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material menen oralǵan, onıń astında aylanba boylap bir qatar jaylasqan ótkeriwshi toqıma baylamları jaylasqan. Áne sol baylamlar ashıq (kambiyali), kollateral tipda dúzilgen bolıp, floema bólegin joqarı bóleginde steridlar topı jaylasqan. Ózek parenximasida iri druzlar hám mayda kraxmal donachalari bar.
Ximiyalıq quramı. 15-25% bórekallol tipidagi oshlovchi elementlar, 0, 44% galla hám elag kislotaları, katexin, antroxinon, vitamin S, kraxmal (25%) hám basqalar bar.
Isletiliwi. Dárileri burıwtiruvchi hám antiseptik retinde, asqazan -ishek, awız boslig'i keselliklerinde qollanıladı.
Dári túrleri. Suyıq ekstrakt - Extractum Bistortae fluidum, qaynatılǵan, shaylar quramına kiredi.

3. 1. 5. Zangvizorba o'simligining túbiri hám túbirpoyasi -Rhizomata et radioes Sanguisorbae (Krovaxlebka).

Ósimliktiń atı. Zangvizorba - Sanguisorba officinalis (L).

Shańaraǵı. Ra'noguldoshlar - Rosaceae.
Kóp jıllıq ot ósimlik bolıp, boyı 20 -100 sm ga jetedi. Túbirpoyasi qalın, jer astında gorizontal jaylasqan. Poyasi tik o'suvchi, qırlı, ishi gewek, joqarı bólegi shoxlangan.
Túbiroldi japıraqları uzın bandli, toq párli, 4-13 jup bargchalardan ibarat.
Bargchalar cho'ziq-máyeksimon, ótkir arrasimon qırlı. Poyadagi japıraqları bandsiz, izbe-iz o'rnashgan.
Gulleri mayda, qıp-qızıl, masaqsimon toq gulni quraydı.
Guli eki jınslı.
Gulqo'rg'oni ápiwayı, tojbargsiz. Gulkosachasi 4 bólekke qırqılǵan. Otaligi 4, onaligi 1. Mıywesi - pıste.
Iyunda gúlleydi - sentyabrde yetiladi.
Geografiyalıq tarqalıwı. MTX dıń Evropa, Sibir, Uzaq Shıǵıs, Qrim, Kavkazda otlaq hám ızǵar - batpaqlarda kóp tarqalǵan.
Ónim tayarlaw. Kuzda kovlab alınadı, juwıladı, kerek bolsa qırqıp (10 -15 sm) quritiladi.
Ónimdiń sırtqı kórinisi. Ónim túbirpoyasi hám oǵan jabıwǵan túbirlerden ibarat. Ústi gúńgirt ishi bolsa sarg'ish reńli, túbirlerdiń uzınlıǵı 20 sm ge shekem jetedi.
Ónimdiń mikroskopik dúzilisi. Túbirdiń qara qayıń qabıǵınan tayarlanǵan material qabatı astında 2-3 qabat kese kletkalar hám odan keyin siyrek kletkalar bolıp, úlken-úlken boslıqlar bar. Baslanǵısh hám ekilemshi qabıqloqda druzlar bar. Suw naylari úshmúyeshlik formasında bolıp mexanik toqımaları (steridlar hám libriform menen) hasası menen kambiyga yondoshgan. Ózek nur ho'jayralari bir qatar bolıp qabıqloqqa barǵanda qiyshayadi. Kraxmal donachalari kóp.
Ximiyalıq quramı. 12-20% ge shekem (40%) bórekallol tipidagi oshlovchi elementlar boladı. 2, 5-4% saponinllar (sangvisorbin, poterin) hám basqa elementlar bar.
Isletiliwi. Burıwtiruvchi retinde, asqazan -ishek hám akusher-ginekolog ámeliyatında qan toqtatuvchi retinde qollanıladı.
Dári túrleri. Qaynatılǵan, suyıq ekstrakt, qurǵaqlay ekstrakt hám odan tayarlanǵan tabletka (Sorbex), shaylar quramına kiredi.