Tasdiqlayman” yobib direktor o’rinbosari N. U. Xoliqova

10-Mavzu: Axlokiy e’tikod

Axlok inson ongining shakli, inson madaniyatining bir kismidir. Ma’naviyat va axlokning moxiyati, uning me’yorlari va tamoyillari mazmunini tushunish bilan belgilanadi. Ma’naviy-axlokiy tushunchalar, ularni muxokama yukilish asosida ma’naviy-axlokiy e’tikod shakllanadi va nixoyat inson xatti-xarakati va xulki aniklanadi. Ma’naviy-axlokiy e’tikodga ega inson axlokiy me’yorlar, talablarni ongli bajaradi va ularga xurmat bildiradi. Lekin ma’naviy-axlokiy me’yorlar xakida bilimga ega bulish va uni tushunish xali e’tikodni faoliyatga aylantiradi degan gap emas, ma’naviy-axlokiy bilimlar kachon xayotiy tajribalarda kullanilib, ukuvchilar tomonidan ularning faoliyatida namoyon bulgandagina shakllangan deyish mumkin.

“E’tikod (arabcha - ishonmok, imon, amin bulmok) - inson faoliyati uchun ma’naviy asos, yul-yurik va muljal bulib xizmat kiluvchi, akl, xis va iroda vositasida anglangan bilimlar, goya va tasavvurlar ifodasi bulgan tushuncha” dir.

E’tikod va uni shakllantirish masalasi butun insoniyat jamiyati tarakkiyoti mobaynidagi dolzarb masalalardan biri bulib kelgan. CHunki xar bir tarixiy davrning barkamol avlodini voyaga yetkazishda ma’naviy soxa rivojining uzviy tarkibiy kismi inson e’tikodini karor toptirish bilan bevosita boglik bulgan. SHu bois xalklar va davlatlar tarakkiyoti shundan dalolat beradiki, rivojlanishning makola va saloxiyati darajasi, shubxasiz, fukarolar e’tikodini shakllantirish masalalarining yechimini topganligi bilan xam axamiyatlidir.

Bugungi yoshlar ertaga ijtimoiy-iktisodiy xayotning ziddiyatli munosabatlar maydoniga bel boglab tushadi. Yoshlarimizning elda, dunyoda e’tiborli bulishlari, ma’naviy-axlokiy tarbiyasi kup jixatdan ularning imon-e’tikodliligi bilan xam belgilanadi. E’tikod shaxs dunyokarashi tizimida muxim urin egallaydi. Uning axamiyati, birinchidan, xayotda muayyan kat’iy pozitsiyani egallashi sifatida shaxs dunyokarashidagi barkarorlikni belgilovchi xalka sifatida, ikkinchidan, yuzaga kelishi mumkin bulgan kiyinchiliklardan chuchimaslikka, ularni bartaraf etishning okilona yullarini izlashga, xizmat kilishida kurinadi.

Jamiyatning barcha soxalariga shiddat bilan uz ta’sirini kursatayotgan globallashuv jarayonlari va buning okibatida paydo bulayotgan ma’naviy taxdidlar tobora ortib borayotgan xozirgi kunda e’tikod fenomenini urganish muxim vazifa xisoblanadi. Insonning ma’naviy-axlokiy barkamolligi esa turli mafkuraviy taxdidlar, soxta G’Oyalarga kur-kurona OG’ib ketmasligi, ilG’or mafkuraga kat’iy amal kilishi va e’tikodiga boG’lik.

Xayotda sodir buladigan vokea - xodisalarga ikkilanib munosabatda bulish, jur’atsizlik, befarklik kishi e’tikodining zaifligi yoki e’tikodsizligidan dalolat beradi. Bunday insonlar kupincha boshka kishilarga ergashib yoki taklid kilib yashaydilar, sharoitga karab u yoki bu tomonga OG’adilar. E’tikodning bushligi jamiyat tarakkiyotiga G’Ov bulishi mukarrardir. Agarda e’tikod tor, manfaatlar bilan cheklangan bulsa, umumbashariy muammolar yechimiga tuskinlik kiladi.

Xar bir soG’lom fikrli odam insoniyatning umrbokiyligini idrok etgan xolda uzidan oilasiga, farzandlariga, insoniyatga nimadir koldirib ketishni istaydi. SHundan kelib chikib, uz xayoti mazmun va maksadini belgilaydi. Xuddi shu narsa uning e’tikodini ifodalaydi. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganidek, “Bu dunyoda xalol va pok yashashni uzi uchun xayotiy e’tikod, oliy maksad deb biladigan odamlar kupchilikni tashkil etadi”

SHu urinda ta’kidlash lozimki, xar kanday e’tikod diniy bulavermaydi, ammo din xam e’tikodni uziga xos kurinishi sifatida jipslashtiruvchi xususiyatga ega. Diniy e’tikod - bu inson irodasidan yukori turgan zotga iymon keltirish, undan madad olish, mukaddas kitoblar, paYG’ambarlarning kayta tirilishi kabilarga ishonch demakdir. Biron-bir dinga e’tikod kilish fakat shu jamoa oldidagi mas’uliyat xissini tarbiyalasa, akl-idrok tantanasi davri kelishiga ishonch - e’tikod inson zoti oldida mas’uliyatli kilib kuyadi. E’tikod xakida gap borar ekan, bobomiz Imom Moturidiyni yodga olib utish joiz buladi. U kishi uzining tadkikotlari va xayrli amallari uchun islom olamida "Musulmonlarning e’tikodini tuzatuvchi" degan yuksak sharafga muyassar bulgan. Alloma ilgari surgan G’Oyalar islom dinining asosini insoniylik, ezgulik, tuG’rilik tashkil etishini kursatadi.

Tarbiya tarixan muayyan mafkura yoki din bilan uzviy boG’lanishini xech kim inkor eta olmaydi. Oktyabr inkilobigacha Markaziy Osiyoda, chunonchi, Uzbekistonda maxalliy axoli tarbiya tizimining G’Oyaviy asosi islom dini va uning akidalari bulgan. Sobik sovet ittifokida, markscha-lenincha falsafaga tayangan kommunizm G’Oyasi partiya - davlat mafkurasiga asos solingan va kommunistik e’tikod tarbiyani asosiga aylangan edi. Lekin ushbu ilgari surilgan ijtimoiy nazariyalar, soxta tenglik, soxta adolat, soxta birodarlik bayroG’iga ega kommunistik e’tikod vokelikka mutlako tuG’ri kelmasligini xayot kursatdi.

Uzbekiston mustakilligining mustaxkamligi, uning kelajakdagi ravnaki, avvalo yosh avlodning ma’naviy-axlokiy barkamolligi, G’Oyaviy-siyosiy yetukligi, milliy uzligini teran anglab yetganligiga kup jixatdan boG’lik.

Ibratli xikoya

Bir uzok mamlakatda ikki dust bor ekan. CHinakam dustlar! Birga ishlashar, dam olishar, muvaffakiyatlarni birga nishonlashardi. K,arorlarni kengashib kabul kilishar, agar xech kanday karor kabul kilishmasa, kungilsiz okibatlarini xam birga bulishardi.

Dech kim, xech kachon ularning urishganlarini yoki bir-biridan noroziligini kurgan emas. Eng asosiysi, dustlar bir marta xam uzlarining shaxsiy munosabatlari tyG’risida atrofdagilarning muloxazalariga parvo kilmaganlar. Ularning sadokatlari xakidagi ovoza mamlakat xukmdorigacha yetib bordi. Aytish kerakki, sochlariga ok tushgan xukmdor xakikiy dustlikka ishonchini butunlay yukotgan edi.

U ayrilmas dustlarni xuzuriga chorlabdi va suxbat kuribdi.

• 
  Sizlar xakikatdan xam dustlarmi yoki menga notyG’ri aytishdimi? Basharti, shunday bulsa, xabarchilarni katl etaman, shu bilan ish tamom, vassalom! - debdi shox.
  
• 
  Dech kimni katl etish keark emas. Siz tyG’ri axborot olgansiz - biz xakikiy dustlarmiz!
  
• 
  Siz buni isbotlashga tayyormisiz?
  
• 
  Biz xech narsani isbotlashni xoxlamas edik.
  
• 
  Sizlarni xoxishlaringiz xech kanday axamiyatga ega emas. Men bugunning uzida sizlar yolG’0n gapirmayotganingizga amin bulmokchiman. Extimol, sizlar soddadillik bilin adashayotgandirsiz. Lekin, kanday bulmasin, men xakikiy dustlik mavjudligiga ishongim keladi.
  

Dukmdor dustlarni sovuk va koroli, zax zindonga aloxida-aloxida tashlashni buyuribdi: “Tashki dunyodan tulik uzlatda, bir tutam nur tushmas joyda saklansin! Oralarida mutlako aloka bulmasin, ovkat berilmasin, suvni esa nam devordan yalashsin!” Sokchilar amrni tula-tukis bajarishdi.

Dustlar uz takdirlaridan birgina kalamushlarga nolishlari mumkin edi. Ularga kuyidagicha shart kuyishdi: kim birinchi bulib raxm-shafkat surasa, uni darxol ozod kilishadi, dusti esa mash’um zindonda azobli ulim topadi.

Damma yerda fakat shu gapni aytishardi. Dalk mish-mishlar va uydirmalar bilan rosa tuyinib, daxshatli yakunni kutib kaftlarini bir-biriga ishkalashar, juda zavklanish ishtiyokida yonishardi. Mana, yana oz vakt utsin, xammasi xal buladi. Ular xotima kanday bulishiga karab soxta uf tortish yoki yolG’0ndan jilmayishga shay edilar...

Tajriba bir oy davom etdi. Birok dustlardan biri xam uziga shafkat suramadi. Nixoyat, ularni zindondan chikarishdi. Rosa ozib-tuzishgan, nafas olishga darmonlari zurga yetar, ular xolatga yetgandilar. SHoxning eng yaxshi tabiblari kup urinishib ularni xushiga keltirishdi. Gapiradigan xolga kelganlaridan sung, xukmdor ularni uz xuzuriga taklif kildi. Xashamatli kungirador oltin eshikdan kirganlarida ularga karata xitob kildi:

• 
  Kaxramonlar! Men sizlar bergan saboklaringiz uchun minnatdorchilik bildiraman, taxsinlar aytaman sizlarga. Barcha nokulaylik, yetkazilgan aziyatlar uchun kechirim surayman.