Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

I-mavzu: qishloq xo’jaligi korxonalarining tashkil etishning nazariy asoslari
Mashg`ulotning maqsadi:
Uzbeqiston iqtisodiyotini barqaror rivojlantirishning eng muhim omillaridan biri bu xo’jaliklarining tashkil iy - iqtisodiy asoslarini; xo’jalik yuritish tizimi va ichqi xo’jalik xisobi mexanizmlarini; korxonalarning mavjud resurs potensiallaridan samarali foydalanish va ularni qayta qengaytirilgan xolda tiqlash dastaqlarini; mexnatni tashkil etishning ilgor usullari va unga xaq tulashning bozor iqtisodiga mos qeladigan darajasini ta’minlash yullarini; usimliqchiliq va chorvachiliq maxsulotlarini ishlab chiqarish, qayta ishlash, saqlash va realizatsiya qilish jarayonlarini, shuning- deq usimliqchiliqda: don, paxta, qartoshqa, ochiq va yopiq sabzavot- chiliq, bogdorchiliq va uzumchiliq agrotexnikasi, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, meyorlash, rejalashtirish, texnologiq xaritalarni tuzish, chorvachiliqda: qoramolchiliq, quychiliq, parrandachiliq, chuchqachiliq, pilla yetishtirish va asalarichiliq tarmoqlarida qengaytirilgan taqror ishlab chsharishni tashkil etish, jadallashtirish, ularga ilgor-tejamqor texnologiyalarni joriy etish, ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil etish, meyor- lash, istiqbolni belgilash, maxsulotlar tannarxi va ishlab chiqarish rentabelligi tugrisida juda chuqur bilimga ega bulishlari lozim. Shuningdek, iqtisodchi-tashkil otchi mutaxassislar bozor iqtisodiyotining eng dolzarb masalalari: bozor infratuzilmasini shaqllantirishqishloq xo’jaligiga xizmat ko’rsatishda servis va lizingni urni, tayyorlov va ta’minot tashkil otlari bilan shartnomalar asosida ish olib borish, soliq, sugurta va boshqa tashkil iy mexanizmlardan foydalana bilish malaqasiga, quniqmasiga ega bulishlari shart.
1. Fanining mazmuni
Bozor iqtisodiyoti sharoitida agrar sanoat majmuasining eng saloxiyatli tarmog`i bulgan qishloq xo’jaligi korxonalarida bozor munosabatlarini joriy etish, uziga xos xususiyatlarga ega va iqtisodiyotda alohida urinni egallaydi.
Qishloq xo’jalik korxonalarida yer va boshqa ishlab chiqarish vositalari xamda dexqon mexnati bilan bogliq bulgan iqtisodiy munosabatlar, agrar munosabatlarning asosini tashkil etadi va bu munosabatlar bozor tizimida yangicha ma’no-mazmunga ega. Agrar munosabatlarning marqazida qishloq xo’jalik korxonalari va ularning ichqi birlamchi buginlari - oila (jamoa) pudrati shaklida ish yurituvchi mexnatqashlar guruxi faoliyat qursatadi.
Bozor tizimidaqishloq xo’jalik korxonalari eng asosiy xal qiluvchi faoliyat doirasi bo’libgina qolmay, balqi yer va boshqa ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish vositasi xamdir.
Qishloq xo’jaligida ishlab chiqarishini tashkil etish uch omil- ning uzaro maqsadga muvofiq mujassamlashishini ular urtasida iqtisodiy munosabatlarni oqilona uyushtirilishini taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:
Mexnat - bu qishilarning qishloq xo’jalik maxsulotlari ish­lab chiqarish jarayonidagi maqsadga muvofiq faoliyati bulib, ular xar qanday korxona faoliyatining asosini tashkil etadi; mexnat ashyolari - tovar maxsuloti ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) uchun inson faoliyati yunaltirilgan vositalar (obyeqt- lar) tushuniladi;
Mexnat vositalari - mashinalar, maxsuldor mollar, usquna va q;urilmalar, ish qurollari va boshqa texnologiq ishlanma turlari, ish joyining tashkil iy ta’minoti va boshqalar.
Mexnat ashyolari va mexnat vositalari uzaro birgaliqda ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi, ular ishlab chiqarishning moddiy - texnikaviy asosidir.
Ammo bu moddiy omillarga ish quchi (odam mexnati) ta’sir et- mas eqan, ular «jonsiz» narsalar bulib qolaveradi, ishlab
Chiqarish sodir bulmaydi ya’ni moddiy ne’mat yaratilmaydi.
Ishlab chiqarish vositalari va ish quchi uzaro bogliyoshqda ishlab chiqaruvchi quchlarni tashkil etadi, ular xar qanday jamiyatda ta- raqqiyotning quchli omili xisoblanadi. Ularni maqsadga muvofiq joylashtirish xamda ulardan unumli foydalana bilish bozor tizi- mida faoliyat qursatayotgan xar qanday korxonaning ravnaqi va iqtisodiy yuqsalishi uchun asosiy shart-sharoitlardan biri bulib, «tashkil lashtirish» fanning moxiyatini - axamiyatini tashkil etadi.
Qeng ma’noda ishlab chiqarishni tashkil etish deb, korxona- larni tuzish va samarali yuritish qonuniyatlarini urganib, ularda ishlab chiqarish quchlarini rivojlanish darajasiga moye ravishda ishlab chiqarish munosabatlarini urnatib, eng qup miqdorda arzon maxsulot yetishtirib bozorni tuldirish va maqsimal foyda olishda korxonalar ichqi imqoniyatlaridan unumli foydalanish tadbiriy choralarini belgilovchi fanga aytiladi.
Qishloq xo’jaligida yer, ish quchlari va ishlab chiqarish vosita- larining biriqishi, ular urtasidagi mutanosibliqning tugri bel- gilanishi xo’jaliklarda ishlab chiqarishni tashkil etish shaklini belgilaydi.
Jamiyatda moddiy boyliq yaratish xar bir korxonaning ishlab chiqarish sharoiti va yunalishiga qarab, tarqib topgan mexnat ashyo- lari, mexnat vositalari va ish quchining maqsadga muvofiq ravishda mutanosybliq bilan olib borilishi natijasida amalga oshiriladi.
Xar bir qishloq xo’jalik korxonasining tashkil topish sharoiti, uning tuzilishi, xususiyati va ish jarayonlarining tashkil etilishi, uning ishlab chiqaruvchi quchlari, ishlab chiqarish munosa- batlari xaraqteri bilan aniyuinadi va tarqib topadi.
Qishloq xo’jaligi juda qup xil maxsulotlar - don, paxta, gusht, sut, jun, teri, tuxum, zigir, lavlagi, asal, moy beruvchi dori- vor usimliqlar va boshqalarni yetishtirib beradi, shuning uchun uning uziga xos xususiyatlarini bilish zarur.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining uziga xos xususiyatlarini asosiy belgilari shundaqi, mazqur jarayonda moddiy boyliq yaratishning boshqa tarmoqlardan farqidadir. Bu yerda, qishi mexnati bilan tabiat quchlari (iyuzim, tuproq va xoqazo) va chorva mollari yordamida xamda eqinlarning xayotiy funqsiyasi (usish energiyasi, rivojlanish va xoqazo) orqali yuqori darajada mul maxsulot yetishtirish mumqin buladi. Agarda sanoat ishlab chiqarishining texnologiq jarayonlari va mexnat jarayonlarida mexaniq, ximiq, termiq va boshqa yullar bilan ta’sir etish orqali ish qurilsaqishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga usimliq va chorva mollari xayotidagi biologiq jarayonlarga ta’sir etilib, qishilar mexnati bilan quzlangan maqsadga erishiladi.
Shuningdek, sanoat ishlab chiqarishi va qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi uchun umumiy bulgan mashina, asbob usqunalar, imoratlar qabi mexnat vositalar bilan bir qatorda qishloq xo’jaligida yer - eng asosiy ishlab chiqarish vositasi xisoblanadi. Boshqa ishlab chiqarish vositalari vaqt o’tishi bilan ishlab chiqarish jarayonida qatnashishi natijasida esqirib, uzining qiymatini yuqotadi va almashtirilishi mumqin, yer esa uzgarmas vosita bulib qoladi, unga tugri ilmiy tarzda ishlov berish natijasida unumdorligi oshib, yana xam yaxshilanishi mumqin.
Ana shunday farqlovchi belgilardan yana biri qishloq xo’jalik korxonalarida asosiy vosita sifatida tiriq organizmlar (chorva mollari, usimliqlar) dan foydalanishdir. Shuning uchun xam doi- miy amalga oshiriladigan taqror ishlab chiqarish jarayoni, dexqonchiliq va chorvachiliqda tabiiy ravishda qaytalanib turadi- gan, ishlab chiqarish bilan chambarchas boglanib qetadigan usish va rivojlanishda namoyon buladi. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishini tugri rivojlantirish uchun birgina texnika taraqqiyotining yaxttti bilish qifoya qilmaydi, balqi ishlab chiqarish texnologiyasini, usimliq va chorva mollarining usishi va rivojlanishining biologiq qonuniyatlarini, chorvachiliq va dexqonchiliq tizimlari xamda mexnatni tashkil etish, ishlab chiqarishni boshqarish qabi masala- larni xam tuda bilish zarur.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining davomiyligi, eqinlar va chorva mollarining usishi va rivojlanishi asosan tabiiy sharo- itlarga bogliqligi bilan belgilanishi ma’lum. Leqin qishilar ularga agrotexniq va zootexniq tadbirlar bilan ta’sir qursatadilar, ya’ni yuqori maxsuldorliqqa ega bulgan chorva molla- rini yetishtirishni, eqinlarni tanlash, seleqsiya yuli bilan qupaytirish, ularga qulay sharoitlar yaratish vositasida eqinlar va chorva mollarining tabiiy usish va rivojlanish q;onun-qoidalariga ta’sir etadilar. Natijada qishloq xo’jalik ishlab chiqarishning davomiyliq jarayonini tezlashtirishga erishiladi.
Qishloq xo’jalik maxsulotlarini ishlab chiqarish davri yoqi vaqti - bu boshlangich xom ashyoning pirovard maxsulotga aylanishi- gacha qetgan mudsatidir. Maxsulot ishlab chiqarish davrining asosiy qismi ish davri bulib, bu boshlangich xom-ashyoning mexnat jarayoni ta’sirida bulgan vaqtidir. Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida maxsulot yetishtirish uchun sarf qilingan ishlab chiqarish davri, ish davridan anchagina farq qiladi. Bundan tashqariqishloq xo’jalik maxsulotlarining barcha usish va rivojlanish davrining davom etishi turlicha eqanligi, ish jarayonlari- ning davom etishi bir-biriga tugri qelmasligi qishloq xo’jaligini tashkil etishda uziga xosliqni nazarda tutadi.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida maxsulot ishlab chiqarish davri ish davriga tugri qelmasligi, ayniqsa, dexqonchiliqda va ay- rim xollarda chorvachiliqda xam ish quchidan, texnikadan, yerdan foydalanishda, oy va yilning ayrim davrlarida mavsumiyliqni yuzaga chiqaradi.
Demaqqishloq xo’jalik ishlab chiqarishi qishilar xayotidagina emas, balqi xalq xo’jaligining xozirgi rivojlanish xolatiga xam ta’sir etuvchi juda qatta va qup qirrali sharoitlar xamda omil- larga ega bulgan muraqqab tarmoq xamdir.
Fanning urganish obyeqti qishloq xo’jaligi qooperativi (shirqat), fermer, dexqon, xo’jaliklari, xissadorlar jamiyatlari va ularning ichqi bulinmalaridir.