Тармоқдаги рақобатга субститут товарлар таъсири

Тармоқдаги рақобатга субститут товарлар таъсири
Бир тармоқнинг фирмалари бошқа тармоқнинг фирмалари билан кучли рақобатда бўлиши мумкин, чунки уларнинг маҳсулотлари бир-бирининг ўрнини боса олади. Масалан, кўзойнак ишлаб чиқарувчи фирмалар, контакт линзалар ишлаб чиқарувчи фирмалар билан рақобатда бўлади, қанд саноати компаниялари қандни ўрнини боса оладиган товарларни ишлаб чиқарувчи фирмалар билан рақобатда бўлади. Шишали идишларни ишлаб чиқарувчи фирмалар, елим, алюминий ва хоказо идишларни ишлаб чиқарувчи фирмалар биланрақобатда бўлиши мумкин.
Субститут (ўрнини боса оладиган) товарларининг рақобатга таъсири икки томонлама бўлиши мумкин. Биринчидан, арзон субститут товарларнинг мавжудлиги компанияни ўз маҳсулотларига баҳони пасайтиришга мажбур килади. Акс ҳолда харидорлар субститут товарларни истеъмол қилишга ўтиб кетади. Компаниянинг бундай харакати фойданинг пасайишига олиб келади ва фойдани қоплаш учун харажатларни камайтириш усулларини қидириб топишга мажбур қилади.
Иккинчидан, харидорлар субститут товарларнинг нафақат баҳосини, балки сифатини ва тавсифномасини таққослайди. Масалан, шишали бутилка ва банка сотиб олувчи фирмалар пластик, картон, елим идишлардан фойдаланишни ҳам хоҳлайди. Ҳар бир фирма ўзининг афзалликларини кўрсатишга интилади. Бу соҳадаги рақобатга таъсир этувчи яна бир омил харидорларни бир товардан иккинчи бир товарга ўтиш учун зарур бўлган харажатларидир. Бу харажатлар катта бўлса, субститут товарларнинг баҳоси пастроқ бўлиши керак. Субститут товарларнинг рақобат даражасини тавсифлайдиган кўрсаткичлар қуйидагилар:
Сотиш хажмининг ўсиш суръати, ишлаб чиқариш хажмининг кенгайиши, олинадиган фойда хажми ва унинг ўсиш суръати.

Тармоқдаги рақобат кучлари таркибини нималар ўзгартиради?

Рақобат гуруҳлари стратегик харитасини тузиш услуби
Kompaniyalar raqobat mavqeini baholash uchun strategik guruhlar kartasini yaratish usulidan foydalanish. Bir strategik guruhga kiruvchi kompaniyalar bir necha belgilari bilan bir-biriga o’xshashi mumkin: Tovarlar assortimentining va tovarlar tarqatilishi kanallarining o’xshashligi, bir xil vertikal integratsiyalashuv, iste’molchilarga bir xil xizmat va texnik yordamlarni ko’rsatish, bir xil tovarlar bilan xaridorlarni jalb etish, tovarlarni bir xil sifat va narxlarda sotish shular jumlasidan hisoblanadi. Tarmoqdagi raqobatchilar bir xil strategiyadan foydalanadigan bo’lsalar, ularni bitta strategik guruh deb qarash mumkin. Agar kompaniyalarning strategiyasi va bozor mavqei bir-biridan farq qilsa, ularning har birini alohida strategik guruh deyish maqsadga muvofiq.

Rasm 3.4. Qurilish materiallari savdosidagi strategik guruhlar raqobati kartasi.
Strategik guruhlar kartasini qo’rish va kompaniyalarni qaysi guruhga tegishli ekanligini aniqlash murakkab muammo emas. Buning uchun:
# Kompaniyalarni bir-biridan farqlovchi raqobat xususiyatlarini aniqlandi. Bunda narx va sifat ko’lamini (yuqori, o’rta, past), territorial qamrovni (mahalliy, regional, milliy va global kompaniyalar), vertikal integratsiya darajasini (qisman, to’liq yoki mavjud emas), tovar assortimenti ko’lamini (tor, keng), tovar tarqatilishi kanallarini (bitta, bir necha, yalpi), servis xizmat darajasini (minimal, cheklangan to’liq) aniqlash lozim.
# Kompaniyalarni ikki o’lchamli grafikda ya’ni, ularning differentsial juft xarakteristikalari asosida joylashtiriladi.
# Bir strategik guruhga to’g’ri keladigan kompaniyalarni bitta strategik guruhga kiritish mumkin.
# Strategik guruhlarni bitta aylana bilan qamrab olish, bunda aylananing radiusi kompaniyaning bozor ulushiga mos kelishi lozim.
Tarmoqdagi harakatlanuvchi kuchlar va raqobat bosimi strategik guruhlarga har xil ta’sir etadi. Ba’zi guruhlar strategik qulay vaziyatga ega bo’lsa, boshqalari noqulay sharoitga ega bo’lishi mumkin. Salbiy ta’sir ostida kolgan strategik guruhlar qulay bozor vaziyatiga ega bo’lish uchun qo’shni tarmoqqa o’tishga harakat qiladi. Kompaniyalarning boshqa strategik guruhlarga o’tish harakati tarmoqdagi raqobatni keskinlashtiradi. Raqobat kartasida guruhlar bir-biriga qanchalik yaqin joylashgan bo’lsa, ushbu guruhlar tarkibiga kiruvchi kompaniyalar raqobati shunchalik shavqatsiz bo’ladi. Raqobat kartasida kompaniyalar bir-biridan uzoqda joylashgan bo’lsa, ular o’zaro raqobatda bo’lmaydi.