2-mavzu. Raqamli turizm va elektron biznes Reja: Elektron biznesning an`anaviy biznes shaklidan farqi

---

2-mavzu. Raqamli turizm va elektron biznes 
Reja: 
1. Elektron biznesning an`anaviy biznes shaklidan farqi. 
2. Elektron bozorning an`anaviy bozordan farqlari. 
3. Elektron biznes yuritishning andozalari. 
Elektron biznesning an`anaviy biznes shaklidan farqi. 
An`anaviy va elekton biznes ko`rinishlari o`zaro munosabatlarining sxemasi 
qanday? Elektron biznes rivojlanishining boshlang`ich bosqichlarida “on-layn 
rejimiga chiqish” korxonaning o`z web-saytini ishga tushurishini bildirgan. Lekin 
ko`p o`tmay korxonalar saytini shunchaki ishga tushirish internet tarmog`ida 
korxonaning marketing strategiyalari va tashkiliy omillarni hisobga olmasdan 
samarali bo`lmasligini tez orada tushundilar. Bunday omillardan an`anaviy va 
elektron ko`rinishlari o`zaro munosabatlari muhimlaridan biri hisoblanadi (rasm 1.4). 
Bu rasmdan ko`rinadiki, an`anaviy va elektron biznesko`rinishlarining o`zaro 
munosabatlari odamlarga, tizimlarga, resurslarga va mijozlarga nisbatan har xil 
talablarni nazarda tutadi. Biznesning yetakchi holatiga odamlar, resurslar, 
tizimlar va mijozlar moslashuvi natijalarini o`lchovchi mosvositalar yo`q 
bo`lgan holda strategik maqsadlarga erishish mumkin emas. Elektron 
biznes an`anaviy biznesdan mustaqil ravishda mavjud bo`lgan alohida 
biznesko`rinishiga aylanganda o`zgacha yondashuv talab qiladi. Masalan, 
tovarlarni an`anaviy zanjir ishtirokchilari (distribyutor va ommaviy 
sotuvchilar) orqali sotadigan ishlab chiqaruvchi birdan ularni tarmoq 
orqali to`g`ridan-to`g`ri taklif qilishga qaror qiladi. Tashkilot an`anaviy 
zanjir ishtirokchilarining salbiy(negativ) reaksiyasini chetda qoldirib, 
taqsimlashning odatiy jarayonini saqlab qolgan holda tashkilot mijozlarga 
yangi usulda xizmat kursata olmaydi. Elektron biznesstrategiyasining 
samarali ishlashiga imkon beradigan tizimlarni ko`rib chiqish, yaratish va 
ularni an`anaviy operatorlar bilan bog`lash zarur. Agar bu tizimlarni 
birlashtirilmasa, ishni olibborishning ikkala usuli (an`anaviy va elektron) 
katta zarar ko`rishi mumkin.An`anaviy biznes - korxona tovarlar ishlab chiqaradi va 
ularni an`anaviy kanallar orqali sotadi.Bir qismi elektron biznesdagi an`anaviy 
biznes. Masalan, do`konlarda savdo vatarmoqda kataloglar taklifi.Qandaydir darajada 
tarmoqqa integrastiyalashgan an`anaviy biznes. Masalan, distribyutorlar orqali savdo, 
ba`zi ta`minotchilar Extranet orqali bog`langan. Intensiv integrashtirilgan elektron 
faoliyatli an`anaviy biznes. Masalan, distribyutorlar orqali savdo vatarmoq - barcha 
ta`minotchilar Extranet orqali ulangan.An`anaviy biznes elektron biznesga aylanadi: 
tovarlar, xizmatlar elektron usulda yetkaziladi.
 
Elektron magazinlarda savdo jarayonini tashkil etish an
`
anaviy tushunchadagi 
savdodagidan farq qiladi. Elektron savdo va oddiy savdo jarayonlarining asosiy farqli 
tomonlarini quyidagicha tasniflash mumkin: 
1.
Xaridorlarni jalb qilish usuliga ko`ra. Magazinga xaridorlarni jalb qilish usuli 
juda katta ahamiyatga ega. An`anaviy tushunchadagi savdoda ushbu jarayonni 4 

---

bosqichda izohlash mumkin; 
•
xaridorlarni reklama yordamida jalb qilish. Bu yerda asosiy omil magazinning 
qayerda joylashganligidir; 
•
savdo peshtaxtalari va magazinga kirish joyining chiroyli qilinganligi; bu 
bosqichga alohida e`tibor qaratiladi; 
•
Magazinga kirgan xaridorni, savdo zalining ichki qismini did bilan yasatish va 
qulay tashkil qilish bilan, o`ziga jalb qilish; 
•
Xaridorning o`ziga zarur bo`lgan tovarni tanlashi, sotuvchi yordamida tovarni 
qancha oddiy va tez tanlashi, xaridorga kelgusi xaridlar uchun qaror qabul qilishi 
yoki qilmasligiga shunchalik bog`liq. 
Elektron magazinda yuqorida sanab o`tilgan bosqichlar umuman boshqacha 
tarzda yo`lga qo`yilgan. Elektron vitrina (peshtaxta) va magazinga kirish birgalikda 
tashkil qilingan. Barcha reklama ma`lumotlari elektron magazinning peshtaxtasida 
joylashtirilgan. Bunda xaridorga ke- rakli tovarni qayerdan va qanday olishi 
to`g`risida sodda va lo`nda ko`rsatilgan ma`lumotlar bo`lishi zarur. 
2.
Xaridorlarga psixologik ta`sir qilish usuli bilan. Elektron savdo tizimida 
sotuvchilar xaridorlarga psixologik ta`sir qilish imkoniyatidan mahrumdir. Xaridorga 
o`zining chiroyi va respektabelligini namoyish qilish bilan ta`sir qilish bundan 
mustasno. 
3.
Tovar haqida ma`lumot berish usuli bilan. Oddiy savdo jarayonida tovar bilan 
tanishuvni bevosita amalga oshirish mumkin. Elektron magazinda esa bunday 
tanishuv xaridorlarning tovar haqidagi ma`lumotlarni diqqat bilan o`rganishlari va 
uning ko`rsatilgan sifatlarining naqadar to`g`ri ekanligiga e`tibor berishlarini talab 
etadi. 
4.
Xarid qilish usuli bilan. Oddiy savdo jarayonida tovarni sotib olish bevosita 
yuz beradi. Elektron magazinda xarid jarayonida esa, xaridor buyurtmani Internet 
orqali ro`yxatdan o`tish va rasmiylashtirish or- qali amalga oshiradi. 
5.
Savdoni tashkillashtirishda xarajatlar darajasiga ko`ra. Elektron magazin 
orqali savdo va xizmat ko`rsatishda, magazin binosi, ombor va idora, shu bilan birga, 
boshqa savdo uskunalari talab etilmaydi. Dunyoda umuman savdo do`konlariga ega 
bo`lmagan va o`z tovarlarini faqat elektron magazin orqali amalga oshiradigan 
kompaniyalar talaygina topiladi (
www.virtualvin.com
, 
www.amazon.com
). Bunday 
turdagi savdoni tashkillashtirish reklama va chakana savdo rastalarini saqlab turishga 
ketadigan xarajatlarni qisqartiradi. Amalda mahsulot ulgurji narxlarda, lekin chakana 
ravishda sotiladi (20-30 foiz arzonlashtirilgan holda). 
6.
Magazinlarga tashrif buyurishning soddaligiga ko`ra. Kerakli mahsulotni 
qidirishda o`nlab elektron magazinlarga kirish, shuncha sondagi savdo magazinlarni 
mashinada aylanib chiqish yoki ularga qo`ng`iroq qilishdan ko`ra ancha qulay. 
7.
Kira olish darajasiga ko`ra. Har qanday elektron magazinga xaridorlar 
dunyoning deyarli har qanday nuqtasidan kira olishlari mumkin. Shuning uchun ham 
sayohat yoki xizmat safarlari vaqtida zaruriy tovarlarni tanlash imkoniyati 
cheklanmagan. Bunday magazinlar kecha-yu kunduz ochiq bo`lib, oddiy 
magazinlarga o`xshab xaridorlar tiqilinch bo`lmaydi. Xaridor o`zi uchun qulay 
bo`lgan vaqtda xarid qilish imkoniyatiga ega. 
8.
Xizmat ko`rsatish sifatiga ko`ra. Oddiy magazinda kerakli tovar haqida 
batafsil ma`lumot olish uchun sotuvchiga murojaat qilishga to`g`ri keladi. Bu holda, 

---

tovarni tanlash sotuvchining omilkorlik darajasiga, shu bilan birga, uning xaridor 
uchun vaqt sarflay olishiga bog`liq. Yaxshi tashkil qilingan elektron magazin har bir 
tovar uchun keng ma`nodagi ma`lumotlarni yo`lga qo`yilganligini ta`minlash bilan 
birga, tovar haqida maslahat olish uchun sotuvchining qo`li bo`shashini kutishi shart 
emas. 
9.
Bozorga chiqish muddatiga ko`ra. Shaxsiy “firma” elektron magazinini 
tashkil qilishga oddiy, an`anaviy magazin tashkil qilishdan ko`ra ancha oz vaqt 
ketadi. Bunda ishlab chiqaruvchi firma o`z mahsu- lotiga narxni o`zi belgilashi va 
nazorat qilishi mumkin. Vositachilar ishtirok etmaydigan bu munosabat jarayonida, 
firma o`z tovarlarini sotishdan yanada ko`proq daromad ko`radi. 
10.
Tovarlar xilma-xilligiga ko`ra. An`anaviy magazinlarda, qoidaga ko`ra, tovar 
turlari chegaralangan. Shuning uchun ham, xaridor o`ziga kerakli molni topish uchun 
shu turdagi bir necha magazinlarga borishiga to`g`ri keladi. Agar zaruriy tovar bir 
elektron magazinda bo`l- masa, boshqasidan qidirish imkoniyati bor. Bundan 
tashqari, ishlab chiqaruvchining rasmiy web-saytiga to`g`ridan to`g`ri murojaat qilish 
ham mumkin. Shuning uchun ham, har doim eng yaxshi yoki minimal narxdagi 
tovarni tanlash mumkin.