Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

56
Қадимги халқлардан цолган ёдгорликлар
Тарихлар моҳияти
57

бу ўлжага юраклари ачишиб бўлса ҳам, албатта рози бўлар эдилар. Тавротнинг «ал-Мусанно» номи билан машҳур бўлган бешинчи сифрида худонинг Мусога айтган [қуйидаги] гапи у далилни таъкидловчи нар-салардандир< «Тезда уларга, ўз биродарлари орасидан сенга ўхшаш пайғамбар юбориб, ўз гапларимни унинг оғзидан айтаман. Шунда у мен буюрган нарсаларни уларга айтади. Менинг номимдан сўзловчи кишининг гапига бўйсунмаган одамдан ким бўлмасин ўч оламан». Кошки, Исҳоқ авлодининг Исмоил авлодидан бошқа биродарлари бор эканини билсам эди. Агар яҳудийлар: Бани Исроилнинг биродарлари, Ийс авлоди бўлади-да, десалар, буларнинг ичидан Мусодан кейин, у каби, унинг сифатларига эга ва унга ўхшаш пайғамбар чиққанми? Яна ўша сифрдаги [қуйида] таржима этилган ran Муҳаммад алайҳиссаломга гувоҳлик бермайдими? «Худо Сино тоғидан келиб, Соирдан бизга нур сочди ва Форон тоғидан кўринди. У билан бирга унинг ўнг томонида бир туда пок зотлар бор эдилар». Бу калималар шу ишоратларга ало-қалик сифатларнинг бундайлардан пок ва олий яратувчи зотга нолойиқ эканига ва у зотнинг сифатларига қўшилмаслигига далил бўлувчи рамзлардир. Демак, худонинг Сино тоғидан келувчи — унинг Мусо би­лан сўзлашувидан, Соирдан нур солуви — Масиҳнинг юзага чиқувидан, Исмоилнинг балоғатга етган ва уйланган жойи бўлмиш Форондан ху­донинг кўринуви эса — Муҳаммад алайҳиссаломнинг, [унга] ёрдам учун осмондан туширилган ва аломатлар қўйилган пок лашкар билан барча дин эгаларига кўриниб, юзага чиқувидан иборатдир. Аниқ кўриб исбот 20 этилган бу изоҳни инкор этувчидан || бу ҳақдаги янглишларига далил келтириши талаб қилинади. Кимга «шайтон ҳамроҳ бўлса, у ёмон ош-нодир»⁷³.
Агар христианлар у калималарни арабчалаштириб ҳисоблашга рух-сат этмасалар, биз ҳам улар хоҳлаган сурёнча ҳисобга рухсат бермай-миз, чунки Таврот ва у пайғамбарларнинг китоблари яҳудий тилида нозил бўлган. Улар айтган⁷⁴ ва биз ҳикоя қиладиган гапларнинг бар-часи[муқаддас] китоблардаги калималарнинг ўринлари алмаштириб юборилгани ва улардаги матнлар [маъноларининг] бузилиб, ўз йўлла-ридан чиқарилганига қатъий ҳужжат ва равшан далиллардир.
Бундай ҳисоблар ва чигал нарсаларга тутуниш тутунувчининг ҳақи-қат ва тўғри йўлдан чиққанига энг кучли далил ва энг равшан ҳужжат бўлади. «Агар биз уларга осмондан бир эшик очсак-у, [улар] у ёққа чиқсалар, шунда ҳам албатта: «Кўзларимиз тўсилган экан, балки биз сеҳрланган кишилар [бўлсак керак]»,— дейишар эдилар⁷⁵. Ундоқ эмас, балки улар ҳақиқатни кўрмайдиган кўрлардир. Худодан тавфиқ, мадад, поклик ва ҳақиқатга йўллашни сўраймиз.
Энди [бу одамлар айтган] кўчирма ва сохта гаплар, [яҳудийлар-нинг] Таврот хабарлари, Мусодан кейин пайғамбарлик даъво қилувчи кишини ўлдиришга далолат қилади деган даъволар ҳақида гапирсак, буларнинг нотўғрилиги ҳам Тавротнинг [бошқа] сўзларида кўриниб туради. Ундай [нарсалар] ҳақида сўзлаш учун бу китобдан бошқа лойиқ-роқ. жойлар бор. Мақсадга қайтайлик, [чунки] гапимиз бири-бирини тортиб, чўзилиб кетди.
Энди айтамизки, яҳудий ва христиан миллатларининг ҳар бирида уларнинг фикрларига мувофиқ сўзловчи Таврот нусхаси бор Яҳудий-лар ўзларидаги нусхани қоришиқ, гаплардан узоқ дейдилар. Христиан-
лардаги нусха «Етмишлар Тавроти» деб аталади. Бу [қиссанинг] изоҳи шуки, Бухтанассар Байтулмуқаддасга қарши уруш қилиб, уни вайрон қилганида Бани Исроилдан бир гуруҳи Байтулмуқаддасни ташлаб чи-қиб, Миср подшоҳидан бошпана сўрайдилар ва Батлимус Филаделфус подшоҳ бўлгунича, унинг қўл остида истиқомат қиладилар. Таврот ва унинг осмондан нозил бўлганлиги хабари бу подшоҳга етиб келади. Батлимус ҳалиги гуруҳни қидиради ва ахир, бир шаҳарда улардан ўттиз минг чоғлиқ киши борлигини аниқлайди. Уларга жой бериб, ўзига яқинлаштиради, меҳрибончилик қилади ва Байтулмуқаддасга қайтиб кетишга рухсат этади. [Шу вақтда] Баҳманнинг Бобилдаги амалдори Қурш Байтулмуқаддасни янгидан бино этиб, Шом иморатининг ободон-лигини қайта тиклаган эди. Кейин яҳудийлар Батлимуснинг уларга йўлбошчи қилиб берган яқин кишилари билан биргаликда Мисрдан чиқадилар. Батлимус яҳудийларга; «Менинг сизга бир эҳтиёжим бор, агар уни битказсангиз, мени жуда миннатдор қилар эдингиз, эҳтиёжим шуки, китобингиз Тавротдан менга бир нусха марҳамат қилсангиз!»— дейди.
Яҳудийлар унинг илтимосини қабул этиб, ваъдага вафо этишга касамёд қиладилар. Улар Байтулмуқаддасга етгач, дарҳол ваъдала-рини ўрнига қўйиб, Тавротдан бир нусхани Батлимусга юборадилар. Таврот яҳудий тилида эди, Батлимус уни фаҳмламади. Таржима қилиб бериш учун яҳудий ва грек тилини биладиган одам сўраб, яна яҳудий-ларга мурожаат этди ва уларга туҳфалар, ҳадялар ваъда қилди.
Шунда яҳудийлар ўзларининг ўн икки бўғинларидан || етмиш икки 21 кишини — ҳар бир бўғиндан олти нафардан — олим ва коҳинларни тан-лаб олдилар, уларнинг исмлари христианларга маълум. Шу кишилар Тавротни грек тилига кўчирдилар⁷⁶, лекин бундан олдин Батлимус улар-ни [жуфт-жуфтга] ажратиб, ҳар икки кишига уларнинг аҳволига қараб турувчи биттадан одам тайин этди; ниҳоят улар таржимадан бўшайди- ■ лар. Батлимус [Тавротнинг] ўттиз олтита таржима нусхасига эга бўлди. У таржималарни бир-бирига солиштириб, маънода мувофиқ бўлиб, фақат иборалардагина хилма-хилликларни — бундай таржималарда, ибораларда ихтилоф бўлмай чора йўқ — аниқлайди. Кейин Батлимус берган ваъдасига вафо қилиб, уларни яхшилаб отлантирди. Таржимон-лар ёру дўстларига писанд этиб фахрланиш учун ундан ўша нусхалар-нинг бирини ўзларига* беришни сўрадилар. Батлимус буни бажарди, христианлардаги нусха ана шу нусхадир. Уларнинг айтишларича, шу нусхада алмаштириш ва ўзгартириш воқе бўлмаган.
Яҳудийлар эса бу қиссага хилоф равишда шундай дейдилар: Улар­ни Таврот китобини таржима этишга м а ж бур этганлар, улар [Батли­муснинг] қаҳри ва ёмонлигидан қўрқиб, бунга рози бўладилар ва китоб-ни бузиб, қориштиришга олдиндан келишиб оладилар. Яҳудийларнинг бу сўзлари — башарти уларни тасдиқ этсак ҳам — шак-шубҳани кет-кизмайди, аксинча уни янада кучайтиради.
Таврот фақат шу иккита нусхадангина иборат эмас, балки «ломи-сосия» номи билан машҳур бўлган сомирийларда⁷⁷ унинг учинчи нус­хаси ҳам бор. Сомирийлар — Бухтунассар Шомда яҳудийларни асир этиб, улардан шаҳарни бўшатган вақтда яҳудийларнинг жойларига борилган одамлардир. Сомирийлар Бухтунассарга ёрдам бериб, Бани Исроилнинг иҳотасиз жойларини унга кўрсатдилар. Натижада Бухту-