Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Тарихлар моҳияти
67

билан келиша олмаганлар. [Аммо] аш-Шаъбий¹²² ривоятича, Абу Мусо ал-Ашъарий ¹²³ Умар ибн ал-Хаттобга ёзган бир хатида: «Сендан бизга мактублар келади, уларда тарих йўқ»,—деган. Умар турли девонлар¹²⁴ тузиб, хирож ва қонунлар жорий қилган эди. У тарихга муҳтож бўлди, аммо қадимги тарихларни қўллашни истамасди. Шу вақт ўз ҳузурига [кишиларни] чақириб, улардан маслаҳат сўради. Пайғамбарнинг ҳиж-рат қилиб¹²⁵, Мадинага етиб борган вақти жуда аниқ, шак-шубҳадан энг узоқ вақт эди. Бу душанба куни раби ал-аввалдан саккиз кеча ўт-гаида воқе бўлган эди, йил боши пайшанба кунига тўғри келди. Қейин Умар шунга амал қилиб, ўз эҳтиёжида шу тарихни қўллади. Бу ҳодиса ҳижратнинг ўн еттинчи йилида эди¹²⁶.
Ҳижратни қабул этишларига сабаб шуки, [Муҳаммаднинг] туғилган ва унга пайғамбарлик [мартабаси] келган вақтлар ҳақида шу қадар ихтилоф юз берганки, ихтилофсиз бўлиши лозим бўлган нарсани [та­рих] га асос қилиш мумкин эмас. [Аш-Шаъбий] айтади: «Биров пайғам-бар душанбага ўтар кечаси раби ал-аввалнинг иккинчисида; биров саккизинчисида деса, бошқаси ўн учинчисида туғилди деган; яна биров, Хусров Нўшервон¹²⁷ подшоҳлигининг қирқ олтинчи йилида; биров қирқ иккинчи; биров қирқ учинчи йилида¹²⁸ туғилди деган. Шунинг учун бу ихтилоф баробарида [пайғамбар] умри ҳақида ҳам келишмовчилик бор». Шунингдек, йилларнинг оралари ҳам бир-биридан тафовутли бўлиб, баъзилари кабисали ва баъзилари насий ҳаром қилингач, кабисасиз-дир. Шу билан бирга, ҳижратдан сўнг ислом дини оёққа туриб, ширк¹²⁹ орқага қайтди, пайғамбар алайҳиссалом Макка кофирларининг қийноқ-ларидан қутулди ва кетма-кет ғалабаларга эришди. Ҳижрат пайғамбар учун подшоҳларнинг тахтга чиқиб мамлакатни [душманлардан] тоза-лашлари каби бўлди.
Пайғамбарнинг вафот вақти эса, гарчи у маълум бўлса ҳам, бир пайғамбарнинг ўлган вақтидан ёки бир подшоҳнинг ҳалок бўлган вақ-тидан тарих олиш ёқимли иш эмас. Агар сохта [пайғамбар] ёки халққа душман [подшоҳ] бўлса, ўлимидан халқ қувонса ва ўлими байрам қи-линса ёки бир подшоҳ вафотидан кейин давлати инқирозга учраб, дуст-лари ўз ўрталарида эсдалик қилиб таассуфлансалар, [ўлган вақтни тарих боши қилиш мумкин]. Лекин бундай раем камдан-кам ва фавқулодда учраган. Бинокор Искандар бунга мисолдир. Унинг тарихи ўлган вақтидан ҳисобланади, чунки у, тарихлари ўзларидан кейин ҳар бири Батлимус деб аталадиган Батолиса подшоҳлар тарихига кўчган Калдон ва Ғарб¹³⁰ подшоҳлари жумласидан саналади. Батлимуснинг маъноси «аскар» демакдир. Шундай қилиб, давлат ўз қўлига ўтган подшоҳ [Искандарнинг] ўлимидан цувониб, шу вақтни тарих боши қилиб олган.
Яздижард ибн Шаҳриёр¹³¹ ҳам бунга мисолдир. Оташпарастлар унинг ҳалок бўлган вақтини тарих боши қилдилар, чунки унинг ўлими 31 билан давлат инқирозга учради; [эронийлар] эса унга || қайғуриб ва динлари кетганига ачиниб, ўлган вақтидан тарих олдилар.
Расулуллоҳ— худо унга ва унинг авлодига раҳмат ёғдирсин — за-монида одамлар ҳижрат билан [унинг] вафоти орасидаги ҳар бир йилни ўша йилда тасодифий равишда [пайғамбар] алайҳиссаломга дуч келган воқеадан чиқариб олинган маҳсус ном билан атар эдилар. Биринчи йил «ҳижратга изн йили», иккинчиси «[кофирлар] билан урушишга фармон йили», учинчиси — «синов тозалаш йили», тўртинчиси — «тинч-
лик йили», бешинчиси — «зилзила йили», олтинчиси — «ошночилик йили», еттинчиси — «ғалаба қозониш йили», саккизинчиси — «баробар-лик йили», тўқдизинчиси — «қутулиш ва халослик йили», ўнинчиси —■ «видолашиш йилидир»¹³². Одамлар у йилларни шундай номлар билан атаганлари сабабли ҳижратдан кейин рақам билан [йил] айтишга муҳ-тож бўлмаганлар.
Кейин Яздижард ибн Шаҳриёр ибн Хусрав Парвиз подшоҳлигининг тарихи келади. Бу тарих кабисасиз эрон йилларига асосланган бўлиб, ишлатилиши осон бўлганидан зижларда қўлланилди. Бошқа эрон под-шоҳлариникидан кўра бунинг тарихи машҳурдир, чунки подшоҳлик паришонликка учраб, уни хотинлар эгаллаган ва подшоҳликка ҳақсиз киши ғалаба қозонганидан кейин у тахтга ўтирди. Шу билан бирга у [Эрон] подшоҳларининг охиргиси бўлиб, [жангномаларда] эслатилган урушларнинг кўпчилиги ва Умар ибн ал-Хаттоб билан бўлган машҳур воқеалар унинг замонида юз берди, охири давлат [қўлдан] кетиб, қочди ва Марв аш-Шоҳжонда бир тегирмончи уйида ўлдирилди.
Кейин Аҳмад ибн Талха ал-Муътазид биллоҳ амиралмўъминин¹³³ тарихи келади. Бу тарих бошқачароқ йўл билан рум йиллари ва эрон ойларига асосланади. У йўл шуки: ҳар бир тўрт йилда бир кун қўшиб борилади.
Абу Бакр ас-Сулий¹³⁴ «Варақлар китоби»да баён этишича ва Ҳамза ибн ал-Ҳасан ал-Исфаҳонийнинг наврўз ва меҳргонга¹³⁵ тегиш-ли шеърлар ҳақидаги рисоласида тавсиф этилишича, бу тарихнинг бар-по этилиш сабаби мана бундай бўлган. Ал-Мутаваккил¹³⁶ ўзининг сайд-гоҳларидан бирини айланиб юрганида, ҳали етилмаган ва ўриб олин-маган экинзорга кўзи тушди ва «Убайдуллоҳ ибн Яҳё¹³⁷ халқдан хирож йиғишни бошлаш учун мендан рухсат сўраяпти; кўриб турибманки, [ҳали] экинлар кўкариб ётибди. Одамлар хирожни қаёқдан олиб бера-ди?» — деди. Унга: «Бу одамларга зарар келтирди, улар [хирожни вақ-тидан олдин тўлаш учун] қарз олмоқдалар, ватанларини ташлаб кетяп-тилар, шикоят ва доду фарёдлари кўпайиб кетди»,—деб жавоб бериш-ди. Ал-Мутаваккил: «Бу нарса менинг давримда пайдо бўлдими ёки илгаридан шундай бўлганми?» — деб сўраганди: «Йўқ, балки Эрон подшоҳлари наврўз вақтида хирож талаб қилишни барпо этиб, араб подшоҳларига йўл кўрсатдилар. Ана шунга асосланиб бизда ҳам талаб қилинади»,— деб жавоб беришди. Ал-Мутаваккил мубадни¹³⁸ чақириб, унга: «Бу тўғрида ran кўпайди, мен эронликлар расму русумидан на-рига ўтолмайман. Улар эҳсонли, халқпарвар бўла туриб, қандай қилиб фуқародан [бевақт] хирож олишга бошладилар? Нима учун ғалла ва экинлар етишмаган шундай || вақтда хирож талаб этишга рухсат бер- 32 ганлар?»—деди. Шунда мубад: «Улар, талабни наврўз вақтида бош-ласалар ҳам, хирож ғаллалар етилган вақтда келар эди»,— деб жавоб берди. Ал-Мутаваккил: «Бу, қандай бўлар эди?» — деб сўради. Шу вақт мубад унга эрон йилларининг ҳолини, миқдорини ва қўшимчага эҳ-тиёжини¹³⁹ баён этди. Кейин воқеани тушунтириб, эронликлар йиллари­га қўшимча қўшар эдилар, ислом [дини кириб] келгач, бу бекор қилин-ди ва бу халққа зарар келтирди. Деҳқонлар Ҳишом ибн Абдулмалик замонида Холид ал-Қасрий¹⁴⁰ ҳузурига йиғилиб, бу воқеани баён этди-лар ва ундан наврўзни бир ой кейинга суришини сўрадилар. Холид қа-бул этмади ва бу ҳақда Ҳишомга хат ёзиб, хатида: «Бу иш худойи таолонинг «Насий — [кейинга суриш] кофирликни орттиришдир»¹⁴¹,