Тақризчилар: Ўзбекистон Давлат Жисмоний тарбия Институтининг пфд, профессор Ф. А. Керимов; твпктмои амалий фанлар кафедрасининг мудири профессор. Ф. Хўжаев Масьул

Жисмоний машқларнинг туркумларга бўИиниши

Жисмоний машқларни туркумларга бўлиш - уларни бир-бирига боғлиқ бўлган гуруҳчаларга ажратиш ва бу гуруҳлардаги машқларнинг баьзи хусусиятлари умумий бўлиши лозим.

Жисмоний тарбиянинг тарIXий таҳлили шуни кўрсатадики, жамият тараққиётининг турли босқичларида тарбиянинг маьлум амалий вазифаларини ҳал қилиш учун ратсионал деб топилган жисмоний машқ турлари танлаб олинган ва туркумларга бўлинган. Булар - Қадимий Гретсияда пенталон - бешкураш: Гутс-Мутс тизимидаги табиий ҳаракат-лар: ХVIII ва ХIX асрларда Песталотсиянинг ва Шипснинг оддий ҳаракатлари: снарядлар билан ва снарядларсиз машқлар: гуруҳли машқ­лар: жангавор "сокол" тизимидаги ва ҳоказо.
Бу туркумлар жисмоний тарбиянинг бутун тарIXан мужассамлашган воситаларини ўз ичига олмайди. Ебернинг франсуз тизимида машқлар асосан фойдаланиладиган воситаларнинг тор амалий белгиларига кўра (югуриш, сакраш, тирмашиб чиқиш, оғир нарсаларни кўтариш машқлари, улоқтириш, сузиш, ҳимояланиш ва ҳужум) қилиш туркум­
лаштирилган еди. Австрия педагоглари К.Гаулгофер ва М.Штрейхер томонидан қилинган жисмоний машқлар туркумланиши "педагогик мақсадлар" билан тузилган бўлиб, жисмоний машқларнинг қуйидаги асосий гуруҳларини назарда тутар еди: 1) тенглаштирувчи машқлар; 2) шакллантирувчи машқлар; 3) етукликка оид машқлар; 4) ҳаракатларни чиройли бажариш машқлари.
П.Ф. Лесгафт мактаб ёшидаги болаларнинг жисмоний тарбияси мақ-садларига мувофиқ келадиган жисмоний машқларнинг ажойиб туркум-ланишини ишлаб чиқди. Унинг туркумларининг асосий гуруҳлари қуйи-дагилардир:
1. Оддий машқлар. 2. Мураккаб машқлар ёки кучланиш ортиб борадиган машқлар. 3. Мақсади фазовий муносабатларни ўрганиш ва вақтга кўра ишни тақсимлашдан иборат бўлган машқлар. 4. Мураккаб ҳаракатлар кўринишидаги мунтазам машқлар.
Кўриб чиқилган барча туркумланишлар, аслини олганда, гимнастиканинг турли тизимларидаги машқларгагина тааллуқли бўлиб, мактабда ўқувчилар билан олиб бориладиган машғулотларда қўлланилар еди. Улар жисмоний тарбиянинг тарIXий шаклланган барча воситаларини қамраб олмас еди.
Жисмоний машғулот машқларининг етарлича илмий асосланган туркумлари ҳозиргача тузилгани йўқ. Махсус адабиётлар таҳлилида кўпроқ гимнастика, спорт, ўйин турларига еьтибор берилади. Ундан ташқари, улар яна гуруҳчаларга бўлинади. Лекин бундай туркумлаш-тириш етарлича аниқ емас. Етарли даражада жисмоний тарбия воситалари ва методлари тўла ўзаро бирикувини ҳисобга олмайди. Ҳозирги даврда кенг тарқалган ва амалиётда синалган жисмоний машқлар тўплами жисмоний сифат ва қўшимча белгиларни бажаришга қўйилган талабларнинг ютуқлари бўйича ажратишдир. Улар мос равишда қуйидагиларга ажратилади:
1. Максимал кучнинг шиддатлилиги ва қувватини тавсифловчи машқнинг тезкор-кучли кураши.
2. Сиклик характердаги машқларда чидамлиликни чиқариб келти-рувчи машқлар тури (қисқа ва узун масофаларга югуриш, чанғида югуриш, юриш, сузиш ва ҳоказо).
3. Қатьий тартиблаштирилган дастур шартларида қўйилган йўнаитируV-чи ва бошқа қобилиятларнинг ҳосил қилишини талаб етувчи машқлар тури.
4. Ҳаракат фаолияти ва характердаги содир боиадиган шакл ва вазиятларнинг узлуксиз ўзгариш режими шароитларида жисмоний сифатлар комплекс мавжудлигини талаб етувчи машқлар тури.
5. Шу билан бир қаторда хусусий туркумлаштириш қўлланилади. Биомеханик машқларда сиклик ва комбинатсиялаштирилган, ундан ташқари илгарилама айланма ва мураккаб фазовий машқлар кўпроқ қўлланилади.
6. Физиологияда еса қувватнинг турли зоналарида бажариладиган максимал катта ва меьёрий машқлардан фойдаланилади.