Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi 

 

Daromadlar 

 

Xarajatlar va jamg‘armalar 

1. Mehnatga haq to‘lash 

2. Mehnat haqidan boshqa korxona 

 va tashkilotlardan olinadi- 

 gan yollanma ishchilarning 

 daromadlari 

1. Tovarlarni sotib olish va  

 xizmatlarni to‘lash 

2. Majburiy to‘lovlar va 

ixtiyoriy badallar: 

 a) soliqlar va yig‘imlar; 

701 

•  Uy xo‘jaligi resurslarining jamg‘ariladigan manbasini nimalar 

tashkil etadi? 

•  Uy xo‘jaligi resurlarining joriy manbalarini aytib bering. 

•  Uy xo‘jaligining moliyaviy resurslarini nimalar tashkil etadi? 

•  Funktsional  mo‘ljallanganligiga  ko‘ra  uy  xo‘jaliklarining 

moliyaviy  resurslari  qanday  tarkibiy  tuzilmaga  ega  bo‘lishi 

mumkin? 

•  Uy  xo‘jaliklarining  moliyaviy  qarorlari  bir-biri  bilan  uzviy 

ravishda bog‘langan qanday bloklarni qamrab oladi? 

•  Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  uy  xo‘jaliklarining  daromadlarini 

shakllantirish  bo‘yicha  moliyaviy  qarorlar  qabul  qilish  asosida 

(negizida) nima yotadi? 

•  Uy xo‘jaliklari darajasida daromadlarni shakllantirish bo‘yicha 

moliyaviy qarorlar nimalarga bog‘liq bo‘ladi? 

•  Uy xo‘jaliklarining iste’mol fondi minimal va ratsional iste’mol 

byudjetlari 

yoki 

yanada 

detallashtirilgan 

tarzda 

qanday 

tasniflanishi mumkin? 

•  Hayotiy minimum byudjeti qanday aniqlanadi? 

•  Minimal iste’mol byudjetining mazmuni nimada? 

•  Optimal iste’mol byudjeti nimaga imkoniyat yaratadi? 

•  Optimal  iste’mol  byudjetini  qanday  ikki  darajadagi 

byudjetlarga bo‘lish mumkin? 

•  Moliyaviy qarorlarda “asosiy psixologik qonun” nima sifatida 

namoyon bo‘ladi? 

•  Jamg‘ariladigan  fondlarni  shakllantirish  bo‘yicha  uy 

xo‘jaliklarining 

moliyaviy 

qarorlari 

ishlab 

chiqilib, 

qabul 

qilinayotgan paytda qanday omillar hisobga olinishi kerak? 

•  Uy  xo‘jaligining  iste’mol  va  moliyaviy  xatti-harakatida, 

jamg‘ariladigan  fondlarini  yaratishda  muhim  rol  o‘ynaydigan 

ijtimoiy va psixologik jihatlarga nimalar kiradi? 

•  Uy  xo‘jaligining  har  qanday  jamg‘ariladigan  strategiyasi 

mustaqil bo‘lgan qanday uch qismdan tarkib topadi? 

•  Uy xo‘jaligi jamg‘arish strategiyasining qanday turlari bo‘lishi 

mumkin? 

•  Hozirgi 

paytda 

turli 

moliyaviy 

instrumentlarning 

daromadliligida qanday tendensiya paydo bo‘layapti va u nimada 

namoyon bo‘lmoqda?  

•  Uy xo‘jaliklari daromadlarining ta’rifini aytib bering. 

•  Eng 

umumiy 

ko‘rinishda, 

uy 

xo‘jaliklarining 

jami 

daromadlarini qanday ikki guruhga ajratish mumkin? 

---

700 

•  Korxonalar  va  tashkilotlar  moliyasi  bilan  uy  xo‘jaliklarining 

o‘zaro bog‘langanligi nimalarda ko‘rinadi? 

•  Davlat  va  uy  xo‘jaliklari  o‘rtasidagi  moliyaviy  munosa-

batlarning mazmuni nimada? 

•  Davlat  uy  xo‘jaliklariga  tegishli  bo‘lgan  daromad  va  yakuniy 

(oxirgi)  iste’molning  miqdoriga  qanday  ta’sir  qilishi  mumkin?  Ular 

qanday shakllarda amalga oshiriladi? 

•  Uy  xo‘jaliklarining  o‘zlari  o‘rtasidagi  (uy  xo‘jaliklariaro) 

moliyaviy  munosabatlar  qanday  hollarda  vujudga  keladi  va 

moliyaning bu sohasiga nimalarni kiritish mumkin? 

•  Uy xo‘jaliklarining moliyaviy institutlar bilan o‘zaro aloqalarini 

tushuntirib bering.  

•  Uy xo‘jaliklari moliyasi qanday funksiyalarni bajaradi?  

•  Uy xo‘jaliklari moliyasi taqsimlash funksiyasining  mazmunini 

tushuntirib bering. 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  takror  ishlab  chiqarish 

funksiyasining mazmuni nimada? 

•  Qay  hollarda  uy  xo‘jaliklari  moliyasi  nazorat  funksiyasini 

bajaradi? 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  tartibga  solish  funksiyasining 

namoyon  bo‘lishini  qanday  nuqtayi nazardan  qarash  maqsadga 

muvofiq? 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasini  tartibga  solaverib,  davlat,  eng 

avvalo, qanday ishlarni amalga oshiradi? 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  rag‘batlantiruvchi  funksiyasi 

nimalar orqali namoyon bo‘lishi mumkin? 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  ijtimoiy  funksiyasining  mazmunini 

tushuntirib bering. 

•  Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  samarali  faoliyat  ko‘rsatishi 

nimalarga bog‘liq? 

•  Uy xo‘jaliklarida moliyaviy qarorlar qabul qilishning o‘ziga xos 

xususiyatlarini aytib bering. 

•  Uy  xo‘jaligi  tomonidan  moliyaviy  qarorlar  qabul  qilinadigan 

normalar va qoidalarning tashqi omillarini bilasizmi? 

•  Uy  xo‘jaligining  moliyaviy  xatti-harakatini  tashkil  etadigan 

ichki me’yorlar tizimi nimalarga bog‘liq? 

•  Uy  xo‘jaligining moliyaviy  qarorini resurs jihatdan ta’minlash 

qanday manbalar hisobidan amalga oshiriladi? 

•  Uy xo‘jaligi resurslari dastlabki (boshlang‘ich) manbalarining 

tarkibini aytib bering. 

693 

3. Dividendlar 

4. Qishloq xo‘jaligi mahsulot- 

 larini sotishdan olinadigan 

 tushumlar 

5. Pensiya va nafaqalar 

6. Stipendiyalar 

7. Moliyaviy tizimdan olinadigan 

 tushumlar (sug‘urta qoplama- 

 lari, omonatlarning foizla- 

 ri, lotereya yutuqlari va b.) 

8. Xorijiy valyutani sotishdan 

 kelgan aholining daromadla- 

 ri 

9. Boshqa tushumlar 

 a) komission magazinlar orqa 

 li buyumlarni sotish 

 b) 

chiqindi 

ashyo, 

metallom 

va 

boshqalarni sotish 

10.O‘tkazmalar bo‘yicha olingan 

 pullar 

 b) sug‘urta bo‘yicha to‘lovlar; 

 v) jamoatchilik va kooperativ 

 tashkilotlarga badallar; 

 g) ssudalarni qaytarish; 

 d) lotereya chiptalarini sotib 

 olish; 

 e) tovar krediti uchun foizlar; 

 yo) pensiya fondlariga sug‘urta 

 badallari; 

3. Omonatlar va qimmatli qog‘oz- 

 lardagi jamg‘armalarning 

 o‘sishi 

4. Uy-joy binolarini sotib 

 olish 

5. Xorijiy valyutani sotib 

 olish bo‘yicha aholi 

 xarajatlari 

6. O‘tkazmalar bo‘yicha 

 jo‘natilgan pullar 

 

Jami 

pul daromadlari 

 

Jami pul xarajatlari va jamg‘armalar 

Xarajatlarning daromadlardan  

oshishi 

 

Daromadlarning xarajatlardan oshishi 

 

Balans 

Balans 

 

•  dam olish uylari, sanatoriylar, turistik yo‘llanmalar xarajatlari 

va tibbiy xizmatlarni to‘lash; 

•  kino, teatr va boshqa tomoshalar xarajatlari; 

•  passajir transportining barcha turlarini to‘lash xarajatlari; 

•  aloqa xizmatlarini to‘lash; 

•  qolgan boshqa xizmatlarni to‘lash. 

Majburiy  to‘lovlar  va  ixtiyoriy  badallar  uy  xo‘jaliklari 

byudjetlari  xarajatlarining  muhim  elementi  hisoblanadi.  Bu 

xarajatlar, hozirgi sharoitda, o‘sish tendentsiyasiga ega bo‘lib, ular 

quyidagi omillar bilan bog‘langan: 

•  birinchidan,  aholi  tadbirkorlik  tashabbusining  kengayishi 

yakka  tartibdagi  tadbirkorlarning  xo‘jalik  va  savdo  faoliyatidan 

olinadigan  (undiriladigan)  soliq,  boshqa  majburiy  to‘lovlar  va 

yig‘imlarning ham ko‘payishi bilan kuzatilmoqda; 

•  ikkinchidan,  sug‘urta  tizimining  rivojlanishi,  notijorat 

sektorning  o‘sishi  (masalan,  turli  jamoatchilik  tashkilotlari, 

birlashmalari  va  ittifoqlari),  bir  tomondan,  sug‘urta  bo‘yicha 

---

694 

badallarni  oshirsa,  ikkinchi  tomondan,  notijorat  tashkilotlarga 

ajratmalarni ko‘paytiradi; 

•  uchinchidan,  iste’mol  va  ipoteka  kreditining  rivojlanishi  uy 

xo‘jaliklari  byudjetlarining  xarajatlarida  “ssudalarni  qaytarish”  va 

“tovar  krediti  bo‘yicha  foizlar”  moddalarining  oshirilishiga  olib 

keladi.  

Sug‘urta  bozorining  intensiv  rivojlanishi,  bank  xizmatlari 

amaliyotida  iste’mol  krediti  va  u  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 

operatsiyalarning  kengayishi  natijasida  kelajakda  uy  xo‘jaliklari 

byudjetlari 

xarajatlarining 

bu 

yo‘nalishlari 

faqat 

o‘sish 

tendensiyasiga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Shuningdek,  moliyaviy 

bozorning  rivojlanishi  va  pensiya  tizimining  isloh  qilinishi  uy 

xo‘jaliklari  byudjetlarida  “pensiya  fondiga  sug‘urta  badallari” 

xarajatlar moddasining ham o‘sishiga olib keladi. 

Uy  xo‘jaliklari  byudjetlari  xarajatlar  qismining  majburiy 

to‘lovlarida soliqlar va yig‘imlar kattagina hissani tashkil etadi. Uy 

xo‘jaliklari daromadlarining soliqqa tortilishi ular real daromadlarini 

qisqartiradi.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  davlat  moliyasining 

taqsimlash  funksiyasi  doirasida  jismoniy  shaxslarning  daromad-

lari  va  mulkidan  olinadigan  soliqlar  muhim  vazifalarni  yechishga 

xizmat qiladi. Birinchidan, bu soliqlar mamlakat byudjet tizimining 

turli  byudjetlari  darajalarida  daromadlarning  yetarli  tushishini 

ta’minlaydi.  Ikkinchidan,  jismoniy  shaxslarning  daromadlaridan 

olinadigan 

soliqlar 

daromadlardan 

ratsional 

foydalanishni 

rag‘batlantirish  va  ularni  shakllantirish  yo‘llari  bilan  uy  xo‘jaliklari 

byudjetlarining  tarkibiy  tuzilmasiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi. 

Uchinchidan,  soliqlar  vositasida  daromadlarning  bir  qismi  jamiyat 

va  uy  xo‘jaliklarining  sotsial  muammolarini  yechish  uchun  qayta 

taqsimlanadi. 

Amaldagi 

qonunchilikka 

muvofiq 

mamlakat  fuqarolari 

daromadlaridan,  mol-mulkidan  (shu  jumladan,  yer solig‘i  va  yer 

uchun  ijara  haqi)  soliqlar,  boshqa  majburiy  to‘lovlar  va  yig‘imlar 

(masalan,  ma’muriy  jarimalar,  jismoniy  shaxslardan  olinadigan 

xilma-xil mahalliy yig‘imlar) va davlat bojlarini to‘laydi. Bir vaqtning 

o‘zida, uy xo‘jaliklarining real daromadlariga, aholi daromadlari va 

xarajatlarining  balansida  majburiy  to‘lovlar  sifatida  hisobga 

olinmaydigan  egri  (bilvosita)  soliqlar  ham  o‘zining  ta’sirini 

ko‘rsatadi.  Chunki  bu  soliqlar  (aksizlar,  qo‘shilgan  qiymat  solig‘i, 

bojxona  bojlari  va  boshqalar)  tovar  bahosining  tarkibida  bo‘lib, 

ular  tovar  sotib  olinayotganda  to‘lanadi.  Tovarlar  bahosining 

darajasini  faqat  egri  (bilvosita)  soliqlar  oshirib  qolmasdan,  balki 

699 

bog‘langan  (tashkil  qilingan)  shakllari  rolini  ko‘tarish  va  moliyaviy 

oborotga  (aylanmaga) “aholi  qo‘lidagi  pullarning  o‘sishi”  moddasi 

bo‘yicha mablag‘larni kiritish; 

•  jamg‘armalarni  investitsion  resurslarga  aylantiradigan 

(transformatsiya 

qiladigan) 

institutlar 

va 

instrumentlarni 

rivojlantirish.  Buning  uchun  bank  va  moliya  xizmatlarini 

diversifikatsiya  qilish  va  kengaytirish,  eng  avvalo,  badalli 

investitsion  fondlar  va  sug‘urta  kompaniyalari  singari  jamoa 

investorlari  institutlari  rivojlanishini  yangi  sifat  darajaga  o‘tkazish, 

korporativ obligatsiyalar bozorini shakllantirish kerak va h.k.; 

•  yaxlit  olgan  holda  investitsion  iqlimni  va  jamg‘armalar 

bozorining  investitsion  muhitini  yaxshilash.  Bu  yo‘nalish  bo‘yicha 

investitsion  jarayonlarni  davlat  tomonidan  tartibga  solish  va 

rag‘batlantirishning roli yuqori bo‘lmog‘i lozim.