Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 

 

•  Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati nimadan iborat? 

•  Sug‘urta qanday pul munosabatlarining yig‘indisi hisoblanadi? 

---

688 

•  imtiyozli to‘lanmalar, kompensatsiyalar, subsidiyalar – uy-joy-

kommunal  xizmatlariga,  transport  xizmatlari,  sanatoriy-kurort 

davolashlari  va  davolash  vositalari  bilan  ta’minlash  xizmatlarini 

to‘lash, uy-joy sotib olishga subsidiya va boshqalar; 

•  sug‘urta  qoplamalari  –  ko‘zda  tutilmagan  sabablar  bo‘yicha 

sug‘urta hodisasi ro‘y bergandagi to‘lanmalar; 

•  moddiy  yordam  –  ishsizlar,  qochoqlar  va  majburiy  ko‘chib 

o‘tganlarga bir martalik to‘lanmalar va boshqalar. 

Moliyalashtirish  manbalariga  ko‘ra  ijtimoiy  to‘lanmalarning 

quyidagi ko‘rinishlari bor: 

•  barcha darajadagi byudjetlardan moliyalashtiriladigan ijtimoiy 

to‘lanmalar:  respublika  byudjetidan  –  urush  ishtirokchilari  va 

nogironlarini,  jangovor  harakatlar  faxriylarini  ijtimoiy  jihatdan 

qo‘llab-quvvatlash 

chora-lari; 

mintaqaviy 

va 

mahalliy 

byudjetlardan  –  mehnat  faxriylari,  front  orti  mehnatkashlarini 

ijtimoiy  jihatdan  qo‘llab-quvvatlash  choralari,  turli  xildagi  ustama 

va qo‘shimchalar; 

•  byudjetdan  tashqari  davlat  maxsus  fondlarining  byud-

jetlaridan  moliyalashtiriladigan  ijtimoiy  to‘lanmalar:  Pensiya 

fondining  byudjeti  hisobidan  –  mehnat,  ijtimoiy  pensiyalar,  harbiy 

xizmatchilar  va  ularning  oilalariga  pensiyalar;  Ijtimoiy  sug‘urta 

fondi  mablag‘lari  hisobidan  –  vaqtinchalik  mehnat  qobiliyatini 

yuqotganligi uchun nafaqalar, oilaviy va onalik nafaqalari va h.k. 

•  korxonalarning  mablag‘lari  hisobidan  moliyalashtiriladigan 

ijtimoiy  to‘lanmalar  –  pensiyalarga  ustamalar,  pensiyaga 

chiqadiganlarga bir martalik nafaqalar va boshqalar; 

•  kasaba  uyushmalari  mablag‘lari  hisobidan  moliyalash-

tiriladigan  ijtimoiy  to‘lanmalar  –  oilaviy  holatlarga  ko‘ra  turli  bir 

martalik nafaqalar va boshqalar.  

Yaxlit  olinganda  uy  xo‘jaliklari  daromadlarining  sotsial 

to‘lanmalar  ko‘rsatkichi  pensiyalar,  nafaqalar,  stipendiyalar, 

boshqa  sotsial  va  sug‘urta  tushilmalarini  o‘zida  birlashtiradi. 

Sotsial  to‘lanmalarni  moddiy-buyumlashgan  tarkibiga  ko‘ra  uch 

ko‘rinishga ajratish mumkin: 

•  pul mablag‘lari bilan yordamlashuv; 

•  imtiyozlar; 

•  natural ko‘rinishdagi yordam. 

673 

•  nazorat; 

•  tartibga solish; 

•  rag‘batlantirish; 

•  ijtimoiy. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  bu  funksiyalari  o‘zaro  bog‘langan 

va  bir-birini  doimiy  ravishda  to‘ldirib  turadi.  Bir  vaqtning  o‘zida, 

ma’lum  ma’noda  va  ma’lum  darajada  ular  o‘zlarining  namoyon 

bo‘lishiga  qarab  moliyaning  umumiy  funksiyalaridan  biroz 

farqlanishi ham mumkin. 

Ma’lumki,  uy  xo‘jaliklarining  moliyasi  taqsimlash  jarayonini 

oxirgi  bosqichgacha,  ya’ni  aniq  individgacha  yoki  uy  xo‘jaligining 

har  bir  a’zosigacha  yetkazadi.  Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  taqsimlash 

funksiyasining  amalga  oshirilishi  aholi  hayotiy  mablag‘lari  fondini 

shakllantirishni taqozo etadi, insonni takror ishlab chiqarish uchun 

iqtisodiy (moliyaviy) asos yaratadi. 

Ma’lumki,  uy  xo‘jaliklarining  ishtirokchilari  qatoriga  balog‘at 

yoshiga yetmaganlar yoki yetgan bo‘lsa-da, turli sabablarga ko‘ra 

ishlamayotgan  oila  a’zolari  ham  kiradi.  Uy  xo‘jaliklarining 

hissasiga to‘g‘ri kelgan milliy daromadning bir qismi uy xo‘jaliklari 

moliyasining  taqsimlash  funksiyasi  doirasida  uning  barcha 

ishtirokchilari  o‘rtasida  u  yoki  bu  nisbatlarda  (proportsiyalarda) 

taqsimlanadi.  Uy  xo‘jaliklarining  moliyasi  taqsimlash  funksiyasini 

bajara borib, har bir shaxsni (kishini) uning hayotiyligi uchun kerak 

bo‘lgan resurslar bilan ta’minlab, oxir oqibatda, ishchi kuchi takror 

ishlab  chiqarish  jarayonining  uzluksizligini  ta’minlaydi.  Bu  o‘rinda 

taqsimlash  funksiyasining  ta’sir  obyekti  uy  xo‘jaligiga  tegishli 

bo‘lgan  (uy  xo‘jaligi  egalik  qilayotgan)  daromad  hisoblanadi. 

Taqsimlash jarayonining subyektlari sifatida esa uy xo‘jaliklarining 

barcha ishtirokchilari maydonga chiqadi. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  taqsimlash  funksiyasi  turli 

shakllarda,  jumladan,  investitsion-taqsimlash  funksiyasi  sifatida 

amalga  oshirilishi  mumkin.  Uning  bu  (investitsion-taqsimlash) 

shakli  shu  bilan  xarakterlanadiki,  uy  xo‘jaliklari  iqtisodiyot  uchun 

moliyaviy 

resurslarni 

asosiy 

yetkazib 

beruvchilardan 

biri 

hisoblanadi.  Uy  xo‘jaliklari  daromadlarining  o‘sishi  bu  funksiya 

bajarilishining  moddiy  asosini  tashkil  etadi.  Ko‘pchilik  hollarda  uy 

xo‘jaliklarining  investitsion  funksiyasi  faqat  kapitallashtiriladigan 

daromadlarning  salmog‘i,  ya’ni  daromadning  jamg‘arma  sifatida 

foydalaniladigani  (mablag‘larni  turli  moliyaviy  institutlarga  va 

---

674 

haqiqiy  ishlab  chiqarishga  joylashtirish)  bilan  bog‘lanadi.  Biroq 

bunday  yondashuv  bir  tomonlamalik  xarakteriga  ega.  Haqiqatda 

esa, 

o‘z 

navbatida, 

iste’mol 

salmog‘ining 

oshishi 

ham 

iqtisodiyotga  investitsiyalarning  o‘sishiga  ta’sir  ko‘rsatadigan  omil 

hisoblanadi. 

Bir  vaqtning  o‘zida,  yuqoridagi  asoslarda  takror  ishlab 

chiqarish  jarayoni  ishchi  kuchi  va  shuningdek,  uy  xo‘jaliklarining 

pul  mablag‘lari  bilan  ta’minlanadi.  Bu  yerda  uy  xo‘jaliklari 

moliyasining  takror  ishlab  chiqarish  funksiyasi  alohida  rol 

o‘ynaydi. 

Uy 

xo‘jaliklari 

daromadlari, 

xarajatlari 

va 

jamg‘armalarining  o‘sishi  jamiyatdagi  takror  ishlab  chiqarish 

jarayoni uchun moddiy asos bo‘lib xizmat qiladi.  

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  uy  xo‘jaliklari  mustaqil  xo‘jalik 

yurituvchi  subyekt  hisoblanadi,  ya’ni  uy  xo‘jaliklari  a’zolarining 

turmush  darajasi  uning  hissasiga  to‘g‘ri  kelayotgan  daromadning 

miqdoriga  to‘liq  bog‘liqdir.  Turli  omillar  ta’siri  natijasida  bu  hajm 

ortishi  yoki  qisqarishi  ham  mumkin.  Shuning  uchun  ham 

iste’molning  odatdagi  darajasini  ushlab  (saqlab)  turishni  olingan 

daromadlarning turli fondlarga taqsimlanishi va ularning maqsadli 

foydalanishi  ustidan  nazorat  qilishsiz  tasavvur  etib  bo‘lmaydi. 

Shuningdek,  uy  xo‘jaliklarining  farovonligini  qo‘llab-quvvatlash  va 

ularni  taraqqiy  ettirish  uchun  ular  byudjetlarining  holatlari,  ularga 

tegishli 

bo‘lgan 

daromadlarning 

taqsimlanishi, 

daromad 

manbalarining  dinamikasi  ustidan  nazorat  ham  obyektiv  ravishda 

zarur. Ana shularda uy xo‘jaliklari moliyasining nazorat funksiyasi 

o‘zini namoyon etadi. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  tartibga  solish  funksiyasining 

namoyon  bo‘lishini  quyidagi  ikki  nuqtayi nazardan  qarash 

maqsadga muvofiq: 

•  makroiqtisodiyot; 

•  mikroiqtisodiyot. 

Makroiqtisodiy  yondashuv  nuqtayi nazaridan  uy  xo‘jaliklari 

moliyasi,  bir  vaqtning  o‘zida,  davlat  tomonidan  iqtisodiyotni 

tartibga  solishning  obyekti  va  instrumenti  hisoblanadi.  Uy 

xo‘jaliklari moliyasini tartibga solaverib, davlat, eng avvalo: 

• bozor 

munosabatlariga 

xos 

bo‘lgan 

daromadlarni 

differensiatsiya  qilish  (tabaqalashtirish)  muammosining  o‘tkirligini 

kamaytiradi; 

687 

uchun  MHTMM  tegishli  byudjetlar  hisobidan,  boshqa  subyektlar 

uchun esa ularning o‘z manbalari hisobidan ta’minlanadi. 

Byudjet  sohasi  xodimlarining  mehnatiga  haq  to‘lash  hozirgi 

paytda  isloh  qilinmoqda.  Bu  narsa  ushbu  sohada  yig‘ilib  qolgan 

muammolar  bilan  (mehnatga  haq  to‘lashning  xodimlar  malakasi 

va  ular  ishlarining  haqiqiy  natijalari  bilan  kuchsiz  bog‘langanligi, 

markazdan  turib  byudjet  sohasi  xodimlari  mehnatiga  haq  to‘lash 

jarayoni  ustidan  to‘liq  nazoratni  amalga  oshirishning  iloji  yo‘qligi 

va boshqalar) bog‘liqdir. 

Ijtimoiy  to‘lanmalar  (sotsial  transfertlar)  o‘zining  ahamiyatiga 

ko‘ra  uy  xo‘jaliklari  pul  daromadlarining  tarkibiy  tuzilmasida 

ikkinchi  o‘rinni  egallaydi.  Ularni  turli  belgilar  va  asoslar  bo‘yicha 

tasniflash  (klassifikatsiya  qilish)  mumkin.  Xususan,  tasniflash 

me’zonlari  sifatida  quyidagilarni  qayd  etib  o‘tish  maqsadga 

muvofiqdir: 

•  iqtisodiy mazmuniga ko‘ra; 

•  ijtimoiy to‘lanmalarning shakli bo‘yicha; 

•  moliyalashtirish manbalariga ko‘ra. 

Iqtisodiy  mazmuniga  ko‘ra  ijtimoiy  to‘lanmalarning  quyidagi 

ko‘rinishlari mavjud: 

•  mehnat  pensiyalari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  to‘lanmalar  - 

mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar; 

•  ijtimoiy  xarakterdagi  to‘lanmalar  –  kam  ta’minlangan 

oilalarga,  bola  parvarishi  bo‘yicha,  homiladorlik  va  tug‘ish 

bo‘yicha); 

•  individual  foydalanish  xizmatlari  bilan  bog‘liq  bo‘lgan 

to‘lanmalar  –  sog‘liqni  saqlash,  maorif,  boshqa  notijorat 

tashkilotlar xizmatlarini to‘lash; 

•  cheklangan  harakatga  ega  bo‘lgan  to‘lanmalar  –  ishsizlik 

bo‘yicha nafaqalar, stipendiyalar. 

O‘zlarining  shakli  bo‘yicha  ijtimoiy  to‘lanmalar  quyidagi 

ko‘rinishlarga ega bo‘lishi mumkin: 

•  pensiyalar – mehnat, sotsial va harbiy pensiyalar; 

•  nafaqalar  –  kam  ta’minlangan  fuqarolarga  nafaqalar,  onalik 

nafaqasi, ishsizlik bo‘yicha nafaqa va boshqalar; 

•  stipendiyalar  –  oliy,  o‘rta-maxsus  va  kasbiy  ta’lim,  kurslar 

o‘quvchilariga, tayanch doktorant va doktorantlarga stipendiyalar; 

---

686 

•  va boshqalar. 

Uy  xo‘jaliklari  daromadlarining  tarkibiy  tuzilmasida  mehnat 

haqi  asosiy  o‘rinni  egallaydi.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan, 

bozor 

munosabatlariga 

o‘tilishi 

bilan 

uy 

xo‘jaliklari 

daromadlarining  tarkibida  uning  salmog‘i  biroz  pasaydi.  Bu 

mehnat  munosabatlari  va  moliyaviy  munosabatlar  tizimida  sodir 

bo‘lgan  sifat  o‘zgarishlari  bilan  bog‘liqdir.  Bir  tomondan,  qisman 

ish  haqining  o‘rnini  bosuvchi  va  undan  hayot  kechirishning 

yagona  manbai  sifatidagi  yuklamani  olib  tashlovchi  yangi 

imkoniyatlar (masalan, moliya sohasida) va daromadlarning yangi 

manbalari  (masalan,  tadbirkorlik  faoliyatining  kengayishi)  paydo 

bo‘ldi. 

Boshqa  bir  tomondan  esa,  ishsizlik,  ish  haqining  past 

darajasi,  uni  tartibga  solishning  yetarli darajada  samarali 

bo‘lmagan  davlat  siyosati,  xufyona  iqtisodiyot  hajmining  o‘sishi 

mehnatga  haq  to‘lashning  yashirin,  rasmiy  ravishda  hisobga 

olinmagan  shakllarining  paydo  bo‘lishiga  olib  keldi

138

.  Iqtisodiyot 

tarmoqlari  (masalan,  neft-gaz  sanoatida  ish  haqining  darajasi 

maorif  va  qishloq  xo‘jaligidagi  uning  darajasidan  bir  necha 

barobar  yuqori)  va  turli  mulkchilik  shakllaridagi  korxonalar 

(xususan,  boshqa  mulkchilik  sohalari  korxonalaridagi  ish  haqiga 

nisbatan  byudjet  sohasining  korxonalarida  ish  haqi  ancha  past) 

bo‘yicha  ish  haqining  tabaqalanishi

139

  o‘tkir  muammoga  aylan-

gan. 

Mehnatga  haq  to‘lashning  quyi  chegarasi  davlat  tomonidan 

o‘rnatiladi va uni davlat mehnatga haq to‘lashning minimal miqdori 

(MHTMM)  deb  qayd  etadi.  MHTMMning  tarkibiga  ustamalar, 

mukofotlar  va  boshqa  rag‘batlantiruvchi  to‘lanmalar  kiritilmaydi. 

Byudjet  manbalari  hisobidan  moliyalashtiriladigan  tashkilotlar 

                                                 

138

 Ish haqining  yashirin shakllariga quyidagilar  kirishi  mumkin:  a)  to‘lov hujjatlarini   rasmiylashtirmasdan turib  

pul  tushumlaridan  to‘lanmalar;  b)  sug‘urta  tizimi  va  banklarning  depozit  hisobvaraqlaridan  beriladigan  pul 

yordamlari,  kreditlar  va  to‘lanmalar;  v)  xodimlarga  ko‘chmas  mulk,  uzoq  muddatlarda  foydalanilishi  mumkin 

bo‘lgan  predmetlarni  sotib  olish  yo‘li  bilan  natural  shaklda  beriladigan  to‘lanmalar;  g)  va  boshqalar.  Rasmiy 

statistikada  mehnatga  haq to‘lashning  xufyona  shakllarining  miqdori bilvosita, balans  metodi yordamida aholining 

pul  xarajatlari  va  jamg‘armalari  hamda  rasmiy  hisobga  olingan  daromadlar  o‘rtasidagi  farq  sifatida  aniqlanishi 

mumkin. 

139

  Buning  aynan  shunday  ekanligiga  ishonch  hosil  qilish  uchun  quyidagi  holatga  e’tibor  berishning  o‘zi  etarli: 

mamlakatimizda ayni davrda moliya-bank sohasidagi o‘rtacha oylik ish haqi boshqa sohalardagi o‘rtacha ish haqiga 

nisbatan  yuqoriroq.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  hatto  shu  sohaning  o‘zida  mehnatga  haq  to‘lash  bo‘yicha 

keskin  tebranish  bo‘layotganligini  aniqlashimiz  mumkin.  Xususan,  davlat  mulkiga  tegishli  bo‘lgan  moliyaviy 

muassasalarda  ish  haqining  darajasi  aralash  va  hamkorlikdagi  mulkchilik  shaklida  bo‘lgan  xuddi  shunday 

muassasalardagi ish haqidan  ancha pastdir. 

675 

• aholi  daromadlari  manbaining  tarkibiy  tuzilishi  va 

dinamikasidagi (o‘zgarishidagi) tendentsiyalarni shakllantiradi; 

• iste’molning minimal (eng kam) darajasini tartibga soladi; 

• uy xo‘jaliklarining investitsion salohiyatiga ta’sir ko‘rsatadi. 

Mikroiqtisodiy  yondashuv  nuqtayi nazaridan  esa  uy 

xo‘jaliklarining  iqtisodiyoti  uning  turli  ishtirokchilari  o‘rtasidagi 

yetarli darajada  murakkab  bo‘lgan  munosabatlar  kompleksiga 

asoslanadi. 

Bu 

munosabatlar 

yosh 

borasidagi 

farqlar, 

xarakterning  belgilari,  odamlarning  qiliqlari,  ular  daromadlari  va 

ehtiyojlarining  xilma-xil  darajasi  bilan  belgilanadi.  Shu  bilan 

birgalikda,  faqat  uning  ishtirokchilari  iqtisodiy  (moliyaviy)  qarorlar 

qabul  qilishda  o‘zaro  tushunishga  ega  (yakdil)  bo‘lsalargina,  uy 

xo‘jaliklarining sog‘lom (normal) rivojlanishi sodir bo‘lishi mumkin. 

O‘z  navbatida,  uy  xo‘jaliklarining  turli  ishtirokchilari  iqtisodiy 

manfaatlarini muvofiqlashtirish ularni tartibga solish orqali amalga 

oshiriladi.  Bu  yerda  “ularni  tartibga  solish”  deyilganda,  uy 

xo‘jaligining  bir  a’zosiga  to‘g‘ri  keladigan  daromad  bir  qismining 

o‘zgartirilishi  nazarda  tutilayapti.  Demak,  bundan  uy  xo‘jaliklari 

moliyasining  yana  bir  funksiyani  –  iqtisodiy  birlik  sifatida  uy 

xo‘jaligining  balanslashtirilgan  (muvozanatli)  tarzda  rivojlanishini 

qo‘llab-quvvatlovchi tartibga  solish funksiyasini – bajarishi  yaqqol 

ko‘rinib turibdi. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  rag‘batlantiruvchi  funksiyasi  turli 

shakl  va  mazmunda  o‘zini  ifoda  etadi.  Bir  tomondan,  u  o‘z  o‘sib 

boruvchi ehtiyojlarini (ehtiyojlarning o‘sib borishi obyektiv iqtisodiy 

qonunining  harakatiga  muvofiq  ravishda)  qondirish  uchun  zarur 

bo‘lgan  daromadlarni  uy  xo‘jaliklari  tomonidan  oshirishga  intilish 

tufayli  namoyon  bo‘ladi.  Boshqa  bir  tomondan  esa,  uy  xo‘jaliklari 

daromadlarining  o‘sishi  mehnat  faoliyatining  sifati  va  natijalariga 

asoslangan bo‘lmog‘i lozim. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  rag‘batlantiruvchi  funksiyasi  aholi 

real  daromadlarining  o‘sishiga  yo‘naltirilgan  ishlab  chiqarish 

jarayonining  rivojlanishiga  va  samarali  byudjet  siyosatiga 

asoslangan  rag‘batlantiruvchi  moliya  mexanizmini  yaratish  orqali 

amalga oshiriladi. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasi  amal  qilishining  ijtimoiy  jihatlari  unga 

tegishli  bo‘lgan  yuqoridagi  barcha  funksiyalarning  tahlilida 

kuzatiladi.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  ijtimoiy  funksiyaning 

uy  xo‘jaliklari  moliyasiga  tegishli  bo‘lgan  alohida  funksiya  sifatida 

---

676 

qaralishini,  ma’lum  ma’noda,  yetarli darajada  asoslangan  deb 

hisoblash mumkin. Chunki uy xo‘jaliklarining daromadlari, xarajat-

lari  va  jamg‘armalari  aholi  va  uning  alohida  guruhlari  sotsial-

iqtisodiy  holatini  bevosita  aks  ettiradi,  shaxsning  shakllanishi  va 

demografik jarayonlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ana shu ma’noda, 

uy  xo‘jaliklari  moliyasi  jamiyat  barcha  a’zolarining  hayotiy 

ta’minlanish  darajasini  shakllantirish  va  iste’mol  talabi  tarkibiy 

tuzilishining  xususiyatlarini  aniqlaydi,  aholi  daromadlarini  taqsim-

lashdagi bog‘liqliklarni ifodalaydi, jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy holatiga 

ta’sir  ko‘rsatuvchi  asosiy  omil  bo‘lib  hisoblanadi.  Moliyaviy 

indikatorlar  (masalan,  o‘rtacha  jon  boshiga  to‘g‘ri  keluvchi  pul 

daromadlari, 

aholi 

daromadlarining 

differensiatsiyalanish 

(tabaqalanish) koeffitsiyenti,  yashash minimumi, minimal ish haqi 

va  boshqalar)  ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  dasturlarining  majburiy 

elementi  hisoblanadi,  davlat  ijtimoiy  siyosatining  ishlab  chiqilishi 

uchun  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi,  jamiyatning  farovonlik  darajasini 

baholashga imkon beradi. 

Uy  xo‘jaliklari  moliyasining  samarali  faoliyat  ko‘rsatishi  uy 

xo‘jaliklaridagi 

moliyaviy 

munosabatlarning 

masshtabi, 

bu 

munosabatlar  namoyon  bo‘lishi  xilma-xilligining  to‘liqligi  va 

ularning rivojlanishini ta’minlovchi mexanizmlarga bog‘liqdir.