Tа’limni tаshkil etish turlаri vа shаkllаri. Dаrs – tа’limni tаshkil etishning аsosiy shаkli sifаtidа taʼlim turlari va shakllarining tavsifi

 
 
 

---

Dars - taʼlimni tashkil etish asosiy shakli. 
Dars taʼlim jarayonining yaxlitligi nuqtai nazaridan taʼlimning asosiy 
tashkiliy usuli hisoblanadi. Unda sinf-dars tizimining xususiyatlari aks etadi, unda 
oʼquvchilarni ommaviy qamrab olish, tashkiliy tartib va oʼquv ishlarining 
muntazamligi taʼminlanadi. Dars iqtisodiy jihatdan foydalidir. Oʼquvchilar hamda 
sinf jamoasining individual xususiyatlarini bilishi oʼqituvchi uchun har bir 
oʼquvchi faoliyatiga ragʼbatlantiruvchi taʼsir koʼrsatishga imkon beradi. Dars 
doirasida ommaviy, guruhli va individual taʼlim shakllarini birlashtirish imkoniyati 
uning rad etib boʼlmaydigan ustunligi hisoblanadi. 
Dars bevosita oʼqituvchi rahbarligida aniq belgilangan vaqt davomida 
muayyan oʼquvchilar guruhi bilan olib boriladigan taʼlim jarayonining asosiy 
shakli sanaladi. Darsda har bir oʼquvchi xususiyatlarini hisobga olish, barcha 
oʼquvchilarning mashgʼulot jarayonida oʼrganilayotgan fan asoslarini egallab 
olishlari, ularning idrok etish qobiliyatlari va maʼnaviy-axloqiy sifatlarini 
tarbiyalash hamda rivojlantirish uchun qulay sharoitlarni yaratiladi. 
Dars taʼlimning boshqa shakllaridan farq qiluvchi oʼziga xos belgilarga ega, 
chunonchi: oʼquvchilarning doimiy guruhi, oʼquvchilar faoliyatiga ularning har biri 
xususiyatlarini hisobga olish bilan rahbarlik qilish, oʼrganilayotgan fan asoslarini 
bevosita darsda egallab olish (bu belgilari darsning faqat mazmunini emas, balki 
oʼz xususiyatini ham aks ettiradi). 
Darsning tuzilishi oddiy va ancha murakkab boʼlishi mumkin. Bu oʼquv 
materialining mazmuni, darsning didaktik maqsadi, oʼquvchilar va jamoa sifatida 
sinfning xususiyatlariga bogʼliq..
Zamonaviy didaktikada dars quyidagi turlari ajratib koʼrsatilgan: 
- aralash darslar; 
- yangi maʼlumotlar, aniq hodisalar bilan tanishish boʼyicha yoki 
umumlashtirishlarni anglab yetish va oʼzlashtirish maqsadiga ega darslar; 
- bilimlarini mustahkamlash va takrorlash darslari; 
- oʼrganilganlarni umumlashtirish va tizimlashtirish asosiy maqsadiga ega 
darslar; 
- malaka va koʼnikmalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari; 
- bilimlarni tekshirish va tekshirish ishlarini oʼrganish darsi; 
- oʼz tuzilishi boʼyicha oddiy boʼlgan, yaʼni bitta asosiy didaktik maqsadga 
ega boʼlgan dars turlari (oʼrta va katta sinflarda qoʼllash uchun mos keladi). 
Boshlangʼich sinflarda oʼquvchilar yoshlarini hisobga olib oʼquv ishlari turli 
xillaridan foydalanishga, yangi bilimlarni berishni avval ilgari oʼrganilganni 
mustahkamlash, takrorlash bilan birga olib borishga toʼgʼri keladi. Hatto tekshirish 
darslari ham bu yerda koʼpincha ishlar boshqa turlarini oʼz ichiga oladi: materialni 

---

ogʼzaki yetkazish. qiziqarli hikoyani oʼqish. Darsning aynan mana shu turi aralash 
(kombinatsiyalashgan), yoki murakkab tuzilishli deb ataladi. Kombinatsiyalashgan 
darsning taxminiy tuzilishi: uy vazifalarini tekshirish va oʼquvchilar bilan savol-
javob, yangi materialni oʼrganish, oʼzlashtirishini dastlabki tekshirish, mashq 
misollari davomida yangi bilimlarini mustahkamlash, ilgari oʼrganilganlarni suhbat 
koʼrinishida takrorlash, oʼquvchilar bilimlarini tekshirish va baholash, uyga vazifa 
berish. 
Oʼquvchilarning yangi materiallar bilan tanishish darsi yoki yangi bilimlarni 
berish (oʼrganish) darsi nisbatan keng doiradagi savollarni oʼz ichiga olgan va uni 
oʼrganishga koʼp vaqtini talab qiluvchi, oʼquvchilarga tanish boʼlmagan yangi 
material uning mazmuni boʼlgan taʼlim jarayoni. Bunday darslarda uning mazmuni, 
aniq maqsadi va oʼquvchilarning mustaqil ish bajarishga tayyorgarliklariga qarab, 
baʼzi hollarda yangi mat’erialni oʼzi bayon etadi. Boshqa hollarda esa – oʼqituvchi 
rahbarligi ostida oʼquvchilarning mustaqil ishlari olib boriladi, uchinchi holda – 
unisi ham bunisidan ham foydalaniladi. Yangi material bilan tanishish darsining 
tuzilishi: yangi materialni oʼrganish uchun asos boʼlgan avvalgi materialni 
takrorlash. Oʼqituvchining yangi materialni va darslik bilan ishlashni tushuntirishi, 
bilimlarni tushunishlarini tekshirish va dastlabki mustahkamlash, uyga vazifa 
berish. 
Bilimlarni mustahkamlash darslarida oʼquv ishining asosiy mazmuni ilgari 
oʼzlashtirilgan bilimlarni mustahkam oʼzlashtirish maqsadida ularni ikkinchi bor 
tushunib olish hisoblanadi. 
Oʼquvchilar oʼz bilimlarini yangi manbalar boʼyicha anglab oladilar va 
chuqurlashtiradilar yoki ularga maʼlum boʼlgan qoidaga yangi masalalar yechadilar, 
ilgari olgan bilimlarini ogʼzaki va yozma takrorlaydilar yoki ilgari oʼrganganlarini 
yanada chuqurroq va mustahkam oʼzlashtirish maqsadida ulardan alohida 
masalalar boʼyicha axborot beradilar. Tuzilishi boʼyicha bunday darslar quyidagi 
bosqichlardan oʼtishni koʼzda tutadi: uy vazifasini tekshirish, ogʼzaki va yozma 
mashqlarni bajarish, topshiriqni bajarishni tekshirish, uyga vazifa berish. 
Koʼnikma va malakalarni ishlab chiqish va mustahkamlash darslari bilimlarni 
mustahkamlash darslari bilan bogʼliqdir. Bu jarayon bir necha maxsus darslar 
jarayonida amalga oshiriladi. Boshqa darslarda yangi mavzularni oʼrganishda 
davom ettiriladi. Shu bilan birga avvaliga mashqni bajarish ishlari bolalar 
tomonidan oʼqituvchi yordamida va ular topshiriqni qanday tushunganlarini daslab 
jiddiy tekshirish bilan bajarilsa, keyinchalik esa qaerda qanday qoida 
qoʼllanilishini oʼquvchilarning oʼzlari belgilaydilar. Ular turli vaziyatlarda malaka 
va koʼnikmalarini qoʼllash, shu jumladan, hayotiy amaliyotida qoʼllashni 
oʼzlashtirib olishlari kerak.

---

Umumlashtiruvchi darslari (bilimlarini umumlashtirish va tizimlashtirishlar) 
ilgari oʼtilgan materialdan eng muhim savollari qayta takrorlanadigan va 
tizimlashtiriladigan, oʼquvchilar bilimlarida mavjud kamchiliklari toʼldiriladigan 
va oʼrganilayotgan kursning muhim gʼoyalari ochib beriladigan darslar hisoblanadi. 
Umumlashtiruvchi darslar mavzu, boʼlim va oʼquv kurslarining yakunida 
oʼtkaziladi. Kirish va yakunlash darsning tarkibiy elementi hisoblanadi. Takrorlash 
va umumlashtirishning oʼzi hikoya, qisqacha xabarlar, darslikni oʼqib berish yoki 
oʼqituvchining oʼquvchilar bilan suhbatlashishi shaklida oʼtkazilishi mumkin. 
Tekshirish (nazorat) darslari oʼqituvchiga oʼquvchilarning maʼlum sohadagi 
bilim, malaka va koʼnikmalari shakllanganlik darajasi, oʼquv materialini 
egallashdagi kamchiliklarni aniqlash, shuningdek, navbatdagi topshiriqlarning 
bajarish yoʼllarini belgilab olishga yordam beradi. Tekshirish darslari oʼquvchidan 
ushbu mavzu boʼyicha uning hamma bilim, koʼnikma va malakalarini qoʼllashini 
talab etadi. Tekshirish ogʼzaki hamda yozma shaklda ham amalga oshirilishi 
mumkin. 
Yuqorida ifodalangan hamma darslarning majburiy elementi tashkiliy va 
yakuniy bosqich hisoblanadi. Tashkiliy bosqich maqsadlarni qoʼyish va ularni 
oʼquvchilar tomonidan qabul qilish sharoitlari taʼminlash, ish sharoitini yaratish, 
oʼquv faoliyati motivlarini dolzarblashtirish va materialni idrok etish, anglash, 
eslab qolish yuzasidan beriladigan koʼrsatmalarni shakllantirishni koʼzda tutadi. 
Darsga yakun yasash bosqichida maqsadlarga erishish qayd etiladi, ularga 
erishishda barcha yoki yakka oʼquvchilarning alohida ishtiroki belgilanadi, ishlari 
baholanadi va istiqbollari belgilanadi. 
Taʼlimning tashkiliy shakli sifatida dars dinamik hodisadir. U pedagogik 
jarayonning 
yaxlitligini 
taʼminlaydi 
va 
taʼlimiy-tarbiyaviy-rivojlantirish 
vazifalarini ijobiy yechimini topishga imkon beradi.
Dars rivojlanishining asosiy tendentsiyalari darsga boʼlgan talablarda oʼzining 
aniq ifodasini topadi. 
Zamonaviy darslar quyidagi talablarga javob bera olishi lozim: 
- fanning ilgʼor yutuqlari, pedagogik texnologiyalardan foydalanish, darsni 
oʼquv-tarbiyaviy jarayon qonuniyatlari asosida tashkil etish; 
- darsda barcha didaktik tamoyil va qoidalarning optimal nisbatlarini 
taʼminlash; 
- oʼquvchilarning qiziqishlari, layoqati va talablarini hisobga olish asosida 
ular tomonidan bilimlarning puxta oʼzlashtirilishi uchun zarur sharoitlarni yaratish; 
- oʼquvchilar anglab yetadigan fanlararo bogʼliqliklarni oʼrnatish; 
- ilgari oʼrganilgan bilim va malakalari, shuningdek, oʼquvchilarning 
rivojlanish darajasiga tayanish; 
- shaxsning har tomonlama rivojlantirishni motivatsiyalash va faollashtirish; 

---

- oʼquv-tarbiyaviy 
faoliyat 
barcha 
bosqichlarining 
mantiqiyligi 
va 
emotsionalligi; 
- pedagogik vositalardan samarali foydalanish; 
- zarur bilim, koʼnikma va malakalar, fikrlash va faoliyat ratsional usullarini 
shakllantirish;
- mavjud bilimlarni doimo boyitib borish ehtiyojini yuzaga keltirish; 
- har bir darsni puxta loyihalashtirish, rejalashtirish, tashxis va taxmin qilish. 
Har bir dars quyidagi uchta asosiy maqsadga erishishga yoʼnaltiriladi: oʼqitish, 
tarbiyalash, rivojlantirish. Аna shularni hisobga olib darsga umumiy talablar 
didaktik, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi talablarda aniq ifodalanadi. 
Didaktik (yoki taʼlim)iy talablarga har bir darsning taʼlim vazifalarini aniq 
belgilash, darsni axborotlar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga 
olish bilan mazmunini optimallashtirish, idrok etish eng yangi texnologiyalarini 
kiritish, turli xildagi shakli, metodlari va koʼrinishlaridan mos ravishda foydalanish, 
dars tuzilishini shakllantirishga ijodiy yondoshish, jamoaviy faoliyat usullari bilan 
birga oʼquvchilar mustaqil faoliyatlarini turli shakllaridan birga foydalanish, 
operativ qayta aloqani taʼminlash, amaliy nazorat va boshqaruvni amalga oshirish, 
ilmiy moʼljal va darsni mahorat bilan oʼtkazishni taʼminlash kabilar kiradi.
Darsga nisbatan qoʼyiladigan tarbiyaviy talablar oʼquv materialining 
tarbiyaviy imkoniyatlarini aniqlash, darsdagi faoliyat, aniq erishilishi mumkin 
boʼlgan tarbiyaviy maqsadlarni shakllantirish va qoʼyish, faqat oʼquv ishlari 
maqsadlari va mazmunidan tabiiy ravishda kelib chiqadigan tarbiyaviy masalalarni 
belgilash, oʼquvchilarni umuminsoniy qadriyatlarda tarbiyalash, hayotiy muhim 
sifatlar (tirishqoqlik, tartiblilik, masʼuliyatlilik, intizomlilik, mustaqillik, ish 
bajarishga qobiliyatlilik, eʼtiborlilik, halollik va boshqalar)ni shakllantirish, 
oʼquvchilarga diqqat-eʼtiborli munosabatda boʼlib, pedagogik odob talablariga 
amal qilish, oʼquvchilar bilan hamkorlik va ularning muvaffaqiyat qozonishlaridan 
manfaatdor boʼlishdan iborat. 
Barcha darslarda doim amalga oshirilib boriladigan rivojlantiruvchi talablarga 
oʼquvchilarda oʼquv-oʼrganish faoliyati ijobiy sifatlari, qiziqish, ijodiy 
tashabbuskorlik va faollik shakllantirish hamda rivojlantirish, oʼquvchilarning 
idrok etish imkoniyatlari darajasini oʼrganish, hisobga olish, “rivojlanishning yaqin 
zonasini loyihalashtirish”, “oʼzib ketish” darajasidagi oʼquv mashgʼulotlarini 
tashkil etish, rivojlanishidagi yangi oʼzgarishlarni ragʼbatlantirish, oʼquvchilarning 
intellektual, emotsional, ijtimoiy rivojlanishlaridagi «sakrash»larni oldindan koʼra 
bilish, boshlanayotgan oʼzgarishlarni hisobga olish asosida oʼquv mashgʼulotlarini 
operativ qayta qurish kabilar kiradi.