Ta`lim vazirligi

Urug‘ning shakllanishi - urug' hosil bo'lishidan don oxirgi uzunligiga yetguncha davom etadi. Urug'da suv ko'p, quruq modda kam bo'ladi. 1000 urug' og'irligi 8-12g. To'lish - endospermda kraxmal to'planishining boshlanishidan bu jarayonni tugashigacha davom etadi. Don namligi 37-40% gacha kamayadi. Davr davomiyligi 23-35 kun. Urug'ning hosil bo'lishi, shakllanishi, to'lish davrlari sut pishiqlik davri ham deyiladi. Bunda don to'la shakllangan bo'lib, organik moddalar to'planishda davom etadi. O'simlikning pastki qismidagi burglar sarg'ayadi. Donlar yashil tusda bo'ladi. To'lish davri ham to'rt fazaga bo'linadi.
1. Suv holatidagi fazada endosperm hujayralarming shakllanishi boshlanadi. Quruq moddalar maksimal miqdorining 2-3% i to'planadi.Faza davomiyligi 6 kun.
2. Sut holati oldi fazasida urug' sutsimon suv suyuqligi bilan to'ladi, umumiy quruq moddaning 10% to'planadi. Faza davomiyligi 6-7 kun.
3. Sut holatidagi fazada don sutsimon oq suyuqlik bilan to'lib, yetilgan urug'dagi quruq moddaning 50% i to'planadi. Faza davomiyligi 7-15 kun.
4. Xamirsimon holatdagi fazada endosperm konsistensiyasi xamirsimon bo'ladi. Quruq modda miqdori yetilgan don massasining 85-90% ini tashkil qiladi. Faza davomiyligi 4-5 kun.
Pishish davri ikki fazaga bo'linadi:
1. Mum pishiqlik fazasida endosperm mumsimon, eziluvchan, tirnoq bilan oson kesiladigan holatda bo'ladi. Don namligi 25-30% gacha kamayadi, faza davomiyligi 3-6 kun. Bunda donda to'plangan oziq moddalar miqdori donning to'la pishiqlik davridagidan kam farq qiladi. Havo sernam bo'lganda bu davr cho'zilib ketishi mumkin. Bu davr hosilni ikki fazali usulda - avval o'rilib, keyin yanchib olish uchun eng qulay muddat.
2. Qattiq pishiqlik fazasida endosperm kattalashadi, shishasimon yoki unsimon bo'lib, rangi shu don uchun xos bo'ladi, namligi 8-22%. Faza davomiyligi 3-5 kun. Bu fazada donda murakkab biokimyoviy jarayonlar sodir bo'ladi va urug'lar me’yordagi unuvchanlikka ega bo'ladi. Shuning uchun yana ikkita qo'shimcha davr ajratiladi: hosil yig'ishtirib olingandan keyin pishib yetilish va to'la pishish. Hosil yig'ishtirilgandan keyin pishib yetilish davrida yuqori molecular oqsil birikmalarining sintezi tugaydi, erkin yog' kislotalari yog'laiga aylanadi, uglevodorodlar molekulasi yiriklashadi, nafas olish sustlashadi. Bu davrning boshlanishida urug'larning unuvchanligi past, oxirida me’yoriga keladi.Uning davomiyligi bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi va ekin turiga hamda tashqi sharoitga bog'liq holda o'zgaradi. To'la pishish davri urug' unuvchanligi eng yuqori darajaga yetganda boshlanadi. Sug'oriladigan yerlarda, siyrak ekinzorda, sernam ob-havo sharoitida donning yetilishi ancha kechikadi, davomli bo'ladi. Quruq va issiq ob-havo sharoitida, erta ekilganda, poyalar qalin bo'lganda, fosforli-kaliyli o'g'itlar solinganda g'alla ertaroq yetiladi. Garmsel, yuqori harorat, tuproqda namlikning yetishmasligi - “tuproq qurg'oqchiligi” va “havo qurg’oqchiligi” ga olib keladi. Bunda donlarning to'lishi to'xtaydi, donlar mayda, burishgan, puch bo'ladi, hosil va uning sifati keskin pasayadi.