Таълим вазирлиги тошкент кимё-технология институти й.Қ. ҚОдиров, Д. А. Равшанов, А. РЎзибоев

Назорат саволлари:

1. 
   Мойли уруғларни намлиги бўйича кондициялашнинг зарурлиги ва аҳамияти.
   
2. 
   П.А. Ребиндер классификациясига кўра материалдаги сув қандай
   

боғланган бўлади?

3. 
   Мойли уруғларни қуритиш жараёнига таъсир этувчи уларнинг айрим
   

физик хоссаларини айтиб беринг.

4. 
   Мойли уруғларни қуритишнинг асосий усуллари ва технологик режимлари.
   
5. 
   Пахта чигитини намлиги бўйича кондициялаш.
   

3-БОБ. МОЙЛИ УРУҒЛАРНИ ҚАЙТА ИШЛАШ ОЛДИДАН ТАЙЁРЛОВ ОПЕРАЦИЯЛАРИ


1-§. Мойли уруғларни чақиш ва мағиздан қобиқни ажратиш


Мағиздан қобиқни ажратиш зарурлиги. Технологик нуқтаи назардан ёғли уруғлар икки қисмдан: мағиз ва қобиқдан иборат. Баъзи ёғли уруғларда (пахта чигити, зиғир, канакунжут) фақатгина қобиғи бўлади, баъзи бир мойли уруғлар (кунгабоқар)да эса қобиқдан ташқари мағиз устида юпқа уруғ пардаси ҳам бўлади. Қайси турдаги уруғлик бўлишидан қатъий назар барча мойли уруғларнинг устки қобиғи пўчоқ (пўчоқ) деб аталади, фақат пахта чигитининг қобиғи эса шулха деб номланади. Қобиғ ва мағиздаги таркибий моддалар миқдори турличадир.Уруғлар қобиғида асосан, клетчатка ёки целлюлоза кўп бўлиб, улар билан бир қаторда, аммо камроқ миқдорда юқори молекулали углеводородлар, мумли моддалар, янада озроқ миқдорда оқсил ва сув бўлади.
Мағизда эса асосий керак бўлган моддалар ёғлар, оқсиллар, фосфатидлар, витаминлар ва кўпчилик ёғ билан эргашиб юрувчи бошқа моддалар бўлади. Қобиғда мойнинг миқдори жуда кам бўлиб, бу мойлилик ботаник мойлилик дейилади. Масалан, пахта чигити қобиғининг ботаниқ мойлилиги 0,5-0,6%, кунгабоқар уруғининг ботаник мойлилиги 0,2-0,3% атрофида бўлади. Ваҳоланки, юқорида кўрсатилган уруғларнинг мағизлари мойлилиги пахта чигити мағизи учун 34-38%, кунгабоқар уруғи мағизи учун 60-65%ни ташкил қилади.
Бу рақамлардан кўриниб турибдики, ҳар қандай мойли уруғнинг мойи асосан мағизда бўлиб, қобиғда эса ниҳоятда кам. Агарда мойли уруғлар қобиғи ажратилмай қайта ишланса, бу ҳолда олинаётган ўсимлик мойи таркибида қобиқ таркибида бўлган юқори молекулали углеводлар, мум моддалар кўпаяди. Бу ҳол олинаётган ўсимлик мойини сифатини бузилишига ва айнан кислота сонини ошишига, рангининг тўқлашиб кетишига ҳамда мойнинг лойқаланишига олиб келади.
Улардан ташқари қобиқ ажратилмаган ҳолда уруғлик қайта ишланса, технологик жараёнда қўлланилаётган машиналарнинг бир қисм унумдорлиги мойи ниҳоятда кам бўлган қобиқни янчиш, пресслаш, экстракция қилиш ва бошқа жараёнлар учун сарфланади. Умуман олганда бутун бир цехнинг унумдорлиги камаяди. Шунинг учун имконият борича, максимал равишда қобиғни мағиздан ажратиш кераклиги эътиборга сазовордир, лекин баъзи бир мойли уруғларнинг қобиғини ажратиш анча мушкул ёки технологик нуқтаи назардан мумкин эмасдир.
3.1.-жадвалда кунгабоқар уруғи мағизини тўғридан тўғри экстракциялаб олинган мой сифатига ундаги қобиғ миқдори – пўчоқдорлик (лузжистость)нинг таъсири кўрсатилган.
Жадвалдан кўринадики, қайта ишланаётган мағиз таркибида қанчалик қобиғ миқдори кўп бўлса, олинаётган мойнинг кислота сони, оксидланган моддалар ва совунланмайдиган моддалар миқдори шунчалик ошиб боради.
Мағизда қобиғ миқдорининг ошиши ўз навбатида олинадиган мой товар кўринишига: унинг таъмига, ҳидига, рангига, барқарорлигига ҳам таъсир этади.