Таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти энергетика

Назорат саволлари

1. Қандай аппаратлар пакетли узгичлар ва қайта улагичлар деб аталади?
2. Пакетли узгичлар қандай турларга бўлинади?
3. Командоаппаратлар деб қандай аппаратларга айтилади?
4. Контроллер деб қандай аппаратга айтилади?
5. Контроллернинг қандай турларини биласиз?
6. Қандай аппарат командоаппаратларга мисол бўла олади?
7. Бошқариш тугмачаси қандай вазифани бажаради?
8. Қандай холларда командоконтроллерлардан фойдаланилади?
9. Қандай аппаратлар реостат деб аталади?
10. Реостатлар қандай турларга бўлинади?


5.2-Мавзу. Релелар
Реле – бу киришдаги (бошқарувчи) катталигининг равон ўзгариши билан чиқишдаги (бошқарилувчи) катталиги кескин ўзгарадиган электр аппаратидир. Бунда иккала катталикдан биттаси албатта электр катталиги (параметри) бўлиши керак.
Релелар қуйидаги белгиларига кўра классификация қилинади:
1. Қаерда қўлланишига кўра – автоматика схемаларида қўлланувчи релелар; энергетик тизимни химоя қилиш релелари; электр юритмаларни бошқариш ва химоя қилиш релелари.
2. Ишлаш принципига кўра – электромагнит релелар; поляризацияланган (қутбланган) релелар; индукцион; магнитоэлектрик, ярим ўтказгичли ва бошқалар.
3. Реленинг киришидаги параметрига кўра – ток релеси; кучланиш; қувват; частота ва бошқа катталиклар (параметрлар) релелари.
4. Бошқарилаётган занжирга таъсир турига кўра - контактли релелар ва катактсиз релелар.
5
. Уланиш усулига кўра – бирламчи (бевосита уланувчан) ва иккиламчи (ўлчов трансформаторлари орқали уланувчан) релелар.
Ўзак, ўзакка ўралган чулғам, қўзғалувчан якор ва контактлар электромагнит релеларнинг асосий элементлари ҳисобланади. (5.1.1-Расм) Чулғамдан электр токи ўтганда қўзғалувчан якор ўзакка тортилади ва нормал очиқ контактлар ёпилади, нормал ёпиқ контактлар эса очилади. Чулғамдан ток ўтиши тўхтаганда эса қўзғалувчан чкор дастлабки ҳолатига қайтади ва нормал очиқ контактлар очилади, нормал ёпиқ контактлар эса ёпилади.
Электр занжирларни схемаларида релелар ва уларнинг чулғамларини шатли белгилар билан белгиланади. Релеларнинг схемалардаги шартли белгилари 5.1.2-расмда келтирилган.

Реленинг чиқишидаги параметр (Y) билан унинг киришдаги параметр (Х) билан Y=f(Х) боғланиш графиги реленинг асосий характеристикаси ҳисобланади.

Бу Y=f(Х) боғланишни уланувчи контактли реле мисолида кўриб чиқамиз. Ушбу релеларда киришда сигнал йўқлигида ижрочи механизмнинг контактлари очиқ (уланмаган) бўлиб, бошқарилаётган занжирдаги ток нолга тенг бўлади.
Y=f(Х) боғланиш графигида (5.1.3-Расм) асбцисса ўқи бўйича таъсир этиш (кириш) сигнали Х ва ордината ўқи бўйича эса чиқишдаги сигнал миқдор и Y белгиланган. Реленинг ишлаб кетишини таъминловчи таъсир этиш (кириш) сигналининг миқдори ишлаб кетиш катталиги деб аталади. То Х<Х_улан экан (бу ерда Х_улан – ишлаб кетиш катталиги), чиқиш параметри Y нолга тенг ёки ўзининг энг минимал қийматига тенг бўлади (контактсиз релелар учун). Х>Х_улан бўлганда чиқишдаги параметр ўзининг Y_мин қийматидан Y_махс қийматигача кескин равишда (сакраб) ўзгаради. Бунда реленинг ишлаб кетиши содир этилади. Реле ишлаб кетгандан кёйин таъсир этиш (кириш) катталиги Х камайтириб борилса, Х<Х_узил бўлганда (Х_узил- қўйиб юбориш катталиги) реле ўз якорини қўйиб юборади (ижрочи механизми ўз ишини тўхтатади).
Чиқишдаги параметр Y ўзининг Y_махс қийматидан Y_мин қийматига кескин (сакраб) камайишини таъминловчи киришдаги таъсир этувчи сигнал миқдори қўйиб юбориш катталиги деб аталади.
Ишлаб кетиш ёки қўйиб юбориш катталигининг реле ростланган белгиланган қиймати таъсир этувчи катталикка кўра ўрнатилган қиймат деб аталади.
И шлаб кетиш учун команда берилган вақтдан то чиқишдаги сигнал сакраб ўзгаргунча кетган вақт улаш (уланиш) вақти деб аталади.
Х_улан га нисбатан таъсир этувчи (кириш) сигнали қанча катта бўлса, реле шунча тез ва ишончли ишлашни таъминлайди. Х_ишчи/Х_улан нисбати реленинг заҳира (запас) коэффициенти деб аталади.
Кўп релелар учун Х_узил/Х_улан нисбати аҳамиятли ҳисобланади. Ушбу нисбат қайтариш коэффициенти (коэффициент возврата) деб аталади.
Занжирни узиш учун команда берилган вақтдан чиқиш сигналининг энг минимал қийматгача камайиши учун кетган вақт узиш (узилиш) вақти деб аталади. Контактли аппаратлар учун ушбу вақт иккита қўшилувчидан иборат бўлиб, улардан биттаси қўйиб юбориш вақти деб, иккинчиси эса ёй вақти деб юритилади.
Энергетика тизимини химоя қилиш релеларига қуйидаги талаблар қўйилади, булар: селективлик, ишлаб кетиш тезлиги, сезгирлик ва ишончлилик.