Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

лойиқ. 
Мазкур асарнинг яна бир қисми «Қуръон фазилатлари китоби»га 
бағишланган бўлиб, унда Қуръон ўқиш, уни такрорлаш ва ўргатиш фазилати 
каби мавзулар ёритилган. Бу ҳам Имом ал-Бухорийни муфассирлардан эканини 
кўрсатмоқда. Чунки нақлий тафсирлар ҳадиснинг бир тури бўлиб, ҳадис 
мазмунан Қуръонни шарҳлайди. Бу эса, ҳадис билимдонининг тафсирни 
билишидан далолат беради. 
Самарқандлик машҳур муҳаддис Абу Абдуллоҳ ибн Абдурраҳмон ас-
Самарқандий ад-Доримий (181/798-255/869) тафсирда ўзига хос ўринга эга, 
ниҳоятда тиришқоқ, зеҳнли ва художўй олимлардан бўлган. Ундан Муслим ибн 
ал-Ҳажжож (206/819-261/874) ва Абу Исо ат-Термизий (209/824-279/892)лар ҳадис 
ривоят қилганлар. Т.ф.н. М.Алимова Имом ад-Доримийнинг «Китобут Тафсир» 
асари борлиги ҳақидаги маълумотни беради. Тўғри, ҳозиргача етиб келмаган 
асарнинг ёзилганлиги ҳақида аниқ фикр айтиш қийин, лекин «ас-Сунан»даги 
оятлар шарҳида келтирилган ҳадисларнинг кўплигидан ад-Доримий бундай 
тафсир китоб ёзган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги тўхтамга олиб келади. Чунки 
олим ўзининг «ас-Сунан» асарида 35 кичик фаслдан ташкил топган «Китоб 
фазоил ал-Қуръон» («Қуръон фазилатлари китоби») номли боб (китоб)ни 
келтирган. Унда тафсир илмига алоқадор ривоятлар, 51 та сурага тааллуқли 
оятларнинг ҳадислар асосидаги шарҳи ва фазилатлари ҳақидаги маълумотлар 
жамланган. Умуман олганда, «ас-Сунан»нинг 19 та бобида жами 181 маротаба 
оятлар келтирилган. Шундай қилиб, Имом ад-Доримийни илк муфассир ва унинг 
тафсирини Мовароуннаҳрдаги дастлабки ҳамда нақлий тафсир асарларидан 
дейиш мумкин. 
Абу Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий ўзининг «ал-Жомиус саҳиҳ» 
асарида «Китоб фазоилул Қуръон», «Китобул қироат» («Қуръон қироати») ва 
«Китоб тафсирил Қуръон» («Қуръон тафсири китоби») номли боблар бўлиб, унда