Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

ҳадис тўпламлари ёки тафсирга оид асарларини айтиб ўтиш мумкин. Чунки 
уларда Қуръон тафсирлари ва унга бағишланган махсус боблар бўлган. 
Шунингдек, Жалолуддин ас-Суйутий ҳам муфассирларни тўрт жамоага бўлиб, 
уларнинг иккинчисини муфассирлардан иборат муҳаддислар жамоаси деб 
санайди. Булар ўз ҳадис тўпламларида алоҳида бир боб (китоб)ни тафсирга 
бағишлаган мазкур муҳаддисларни Мовароуннаҳрдан чиққан илк муфассир 
олимлар деб айтишга сабаб бўла олади. 
VIII асрдан бошлаб ҳанафий мазҳаби Мовароуннаҳр ҳудудида 
мустаҳкам ўрин эгаллай бошлаган. Бу мазҳабнинг кириб келишига 
Муҳаммад аш-Шайбонийнинг етук шогирдларидан бири бўлган Абу 
Ҳафс Аҳмад ибн Ҳафс ал-Кабир ал-Бухорий (ваф. 217/832 й.) ва унинг 

---

147 
издошлари катта замин яратганлар
49
. Олимлар Абу Ҳафс ал-
Кабирнинг илму фазлини юқори баҳолаб, уни «муаллими ислом» 
(ислом дини муаллими) деб аташар экан. Унинг шарофати ила Бухоро 
«Қуббат ал-ислом» (ислом динининг гумбази), у яшайдиган маҳалла 
дарвозаси эса, «Ҳақроҳ» (ҳақ йўл) номини олган
50
. 
Мовароуннаҳрлик муфассирларнинг асосан ҳанафий мазҳабида 
бўлганини алоҳида таъкидлаш зарур. Чунки ушбу мазҳаб бу ҳудудда бир неча 
асрлардан бери чуқур илдиз отган. Кўплаб мовароуннаҳрлик олимлар 
ўзларининг бой илмий асарлари билан мазкур мазҳабнинг янада 
жадаллашувига катта туртки берганлар. 
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, туркий қабилалардан чиққан шоҳ ва 
саркардалар анъанавийлик тарафдори бўлган ҳанафий мазҳабини юқори 
тутиб, турли бидъат ва хурофот аҳлига қаттиқ зарба бериб келганлар. Тахт 
тепасига келган Салжуқийлар 1040 йилда Хуросонни, кейинроқ Эронни 
эгаллаганлар. 1055 йилда эса, Бағдод ҳам уларга таслим бўлган. 1071 йилда 
византиялик император Роман Диогенни мағлуб этгач, туркийлар бутун Кичик 
Осиёни бошқарганлар. Улар Араб халифалиги ерларини эгаллаш баробарида 
ўзлари ҳам исломнинг ҳимоячиларига айлана борганлар
51
. Қорахонийлар, 
Хоразмшоҳлар каби туркий шоҳлар ҳам ўз ҳудудларида ҳанафий мазҳабини 
қўллаб-қувватлаганлар. Мана шу тарзда муфассирлар ҳам бевосита бу 
мазҳабга мансуб бўлаверганлар.
Лекин юртимизда шофиий мазҳабидаги олимлар ҳам бўлганки, улар 
илмнинг кўплаб соҳаларида асарлар яратиб, Мовароуннаҳр илмий муҳитининг 
ривожига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Буларнинг машҳурлари қаторида ал-
Қаффол аш-Шоший (291/904-365/976), Абул Ҳасан Қосим, Имом ат-
Тафтазоний (722/1322-794/1392) сингари олимларни айтиб ўтиш мумкин. 
Бундан ташқари манбаларда уларни тафсир билан ҳам шуғулланганликлари 
қайд қилинган. Яна бир аҳамиятли жиҳати шундаки, булар ва мазкур 
мазҳабдаги бошқа олимларнинг асарлари юртимиз таълим муассасаларида бир 
неча асрлардан бери тафсир, тил қоидалари каби фанлардан дарслик сифатида 
ўқитиб келинган.