Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

2. Ҳадис тўпламларидаги тафсирлар. 
Мовароуннаҳрда тафсир илмининг ривож топганини маҳаллий 
муфассирларнинг илмий мероси ҳам исботлайди. Булардан бири 
«Муҳаддислар султони» унвонига сазовор бўлган Абу Абдулло Муҳаммад ибн 
Исмоил ал-Бухорий (194/810-256/870)дир. У нафақат ҳадисда, балки тафсир 
соҳасида ҳам шуҳрат қозонган. Унинг машҳур «ал-Жомиус саҳиҳ» («Саҳиҳ 
ҳадислар тўплами») асаридан олдин ёзилган «ат-Тафсирул кабир» («Катта 
49
Жузжоний А.Ш. Ислом ҳуқуқшунослиги, ҳанафий мазҳаби ва Ўрта Осиё фақиҳлари. – Т.: Тошкент ислом 
университети, 2002. – Б. 175. 
50
Саидов А.Х., Жўзжоний А.Ш. Шарқ цивилизацияси: инсон ва ҳуқуқ (ўтмиш ва ҳозирги замон). – Т.: Адолат, 
2005. – Б. 141. 
51
Қаранг: Священный Коран / Поэтический перевод с арабского Теодора Шумовского. – Санкт-Петербург: 
Северо-Запад пресс, 2004. – Б. 18-19. 

---

148 
тафсир») китоби бўлган, лекин ушбу китоб бизгача етиб келмаган.
Буюк муҳаддислардан ҳисобланган Имом ал-Бухорий «ал-Жомиус саҳиҳ»да 
тафсирга оид ҳадисларни ҳам жамлаган. Жумладан, алоҳида тафсирга 
бағишлаган «Қуръон тафсири китоби» бобида, Фотиҳа сурасини тафсир қилиб, 
унда Абу Саид ибн Муллодан ривоят қилинган Қуръоннинг энг улуғ сураси 
Фотиҳа экани тўғрисидаги ҳадис келтирилади. 
Шунингдек, мазкур бобда Фотиҳа, Бақара, Оли Имрон, Нисо, Анъом каби 85 
та сурадаги оятларнинг тафсирлари ўрин олган ва жами 358 та оятга шарҳ 
берилган. Имом ал-Бухорий ҳадислар орасидан ўз шартларига тўғри келганини 
саралаб олгани боис, ҳамма оятларнинг шарҳлари бўлмаслиги мумкин. Бу 
тафсирлар нақлга асосланган тафсирлар бўлиб, асосан саҳобалардан Абу 
Ҳурайра, Анас ибн Молик, Ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Умар, Оиша, тобеъинлардан 
Мужоҳид, Қатода, Икрима, Масруқларнинг ривоятлари борлиги билан эътиборга