Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

Пайғамбар томонидан қилинган тафсир турлари 
Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам) томонидан қилинган тафсирлар 
баён этиш ҳолати ва йўлига қараб икки турга бўлинади: 
Биринчи тури – оят маъносини очиқ баён этиш бўлиб, Пайғамбар 
(соллаллоҳу алайҳи васаллам) сўзлари, феъллари ва тақрирлари бевосита 
оятни изоҳлашга қаратилган бўлади ҳамда оят ушбу баёнсиз тушунилмайди. 
Бунга Росулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг ҳаж қилишлари 
борасида келган қуйидаги узун ҳадиси мисол бўла олади: «Ҳатто Пайғамбар 
(соллаллоҳу алайҳи васаллам) Муздалифага келди, у ерда бир азон ва икки 
иқомат билан шом ҳамда хуфтонни ўқиди, уларнинг орасида тасбиҳ 
айтмадилар. Сўнгра ёнбошладилар, ҳатто тонг отганди, субҳ ёришгунча бир 
азон ва иқомат билан бомдодни ўқиди. Сўнгра Қасво
14
номли тяларига 
миндилар ва Машъарул ҳаромга келди ва қиблага юзланиб, дуо қилди, такбир, 
таҳлил ва тавҳид айтди. Шу туришида узоқ қолиб кетди, ҳатто Қуёш жуда ҳам 
сарғайди. Шу ҳолда Қуёш ботишидан олдин бўшадилар». Мазкур ҳадис 
Бақара сураси 198-оятидаги мазмуннинг баёнидир. Оятда шундай дейилади: 
«Сизга ўз Роббингиздан фазл исташингизда гуноҳ йўқдир. Арафотдан қайтиб 
тушганингизда, Аллоҳни Машъарул ҳаромда зикр қилинг. Илгари 
адашганлардан бўлсангиз ҳам, сизни ҳидоятга бошлагани учун Уни зикр 
қилинг». Имом аш-Шанқитий айтади: «У (зот)нинг ҳаждаги қилган ишлари 
ҳаж оятининг тафсири саналади». 
Тафсирдаги тақрирларига мисол тарзида Абдуллоҳ ибн Масъуд 
14
Қасво – Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг хос туялари бўлиб, у бошқа иш ва хизматлар 
қилмаган эди. Қасво – хўжайини хизмат қилдирмайдиган туя маъносида.

---

42 
(розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадис келтирилади: Яҳудийларинг бир 
руҳонийси келиб, шундай деди: «Қиёмат қоим бўлганида Аллоҳ осмонларни 
бир бармоқда, ерларни бир бирмоқда, сув ва бойликларни бир бармоқда, 
мавжудотларни бир бармоқда жамлайди. Сўнгра уларни силтайди. Сўнгра: 
«Мен подшоман, мен подшоман». Шунда Мен Росулуллоҳ (соллалоҳу алайҳи 
васаллам)нинг унинг гапидан таажжуб қилиб ва тасдиқлаб кулганларини 
кўрдим, ҳатто озиқ тишлари кўринди. Кейин Пайғамбар (соллалоҳу алайҳи 
васаллам) ўқиди: «Улар Аллоҳнинг қадрини тўғри тақдирламадилар. Ҳолбуки, 
ер борлигича Унинг сиқимидадир. Осмонлар эса, Унинг қудрат қўлига 
йиғилгандир. У зот улар ширк келтираётган нарсалардан пок ва юксакдир» 
(Зумар сураси, 67-оят). Бу мазкур оятнинг тақрири саналади. 
Иккинчи тури – оят маъносини очиқ баён этмаган тафсирлар бўлиб, улар 
Пайғамбар (соллалоҳу алайҳи васаллам)нинг барча сўзлари, ишлари, 
тақрирларидир. Пайғамбар (соллалоҳу алайҳи васаллам) ҳаётлари Қуръонга 
ҳамоҳанг бўлганлиги сабабидан олимлар бундай ҳадислар ва умуман 
ҳаётларига қараб оятларни тушунишга ҳаракат қилганлар. Шундан келиб 
чиқиб, муфассирлар қанчалик даражада ҳадисни билсалар, шунчалик 
даражада оятларни ҳам шарҳлаганлар. Мазҳаб олимларининг ихтилофлари 
ҳам ҳадисларни билишларидан ва уни қай даражада саҳиҳ санаб қабул 
қилишларидан келиб чиққан.