Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

4. Пайғамбарнинг оятларни икки ҳолда тафсир қилиши. 
Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи валлам)нинг Қуръони каримдаги 
ноаниқликларни икки хил ҳолда баён қилиб берганлар: 
Биринчиси, биров сўрамаса ҳам ўзлари шарҳлаб берганлар. Бундай 
шарҳлар ўз навбатида уч хил кўринишга эга: 
1) ҳадислар Қуръонни изоҳлаган ва баён этган. Жумладан: 
- ҳадислар ноаниқликларни изоҳлаган. Қуръонда айрим фарзлар мужмал 
қилинган бўлиб, уларни қандай адо этиш кераклиги ҳадисда баён қилинган. 
Масалан, оятларда «намозни қоим қилинглар ва закотни беринглар» дейилади 
холос. Ҳадисларда эса, намознинг нечта ракаатлиги, унинг вақти ва қандай адо 
этилиши, закотнинг миқдори, қурбонликнинг тафсилотлари келтирилган. 
Шунингдек Оли Имрон сураси 93-оятида: «Ҳамма таомлар Бани Исроилга 
ҳалол эди, фақатгина Исроил ўзига ҳаром қилганлари бундан мустасно эди» 
дейилган. Ҳадисда эса, ҳаром қилиб олган нарсалари туянинг гўшти ва сути 
эканлиги баён қилинган. Бақара сураси 238-оятида: «Намозни ва ўрта намозни 
муҳофаза қилинглар» дейилади. Али (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган 
ҳадисда «ўрта намоз» аср намози эканлиги айтилади. Қасос борасидаги оятлар 
ҳам мужмал бўлиб, уларни суннат изоҳлаб берган. 
- ҳадислар мутлоқ нарсаларни қайдлаб қўйяди. Масалан, Моида сураси 
38-оятида ўғри эркак ва аёлнинг қўли кесилиши айтилган. Суннат ва 
ҳадисларда ўнг қўл экани айтилган. Бақара сурасининг 196-оятида ҳаждан 
тўсилган киши касал ёки бошида озор бўлса рўза тутиб бериши ёки садақа ёки 
қурбонлик билан фидя қилиб бериши айтилган. Суннада рўза уч кун 
тутилиши, садақа олтита мискинни ҳар бирини ярим соъ таом билан 
тўйдириши, қурбонлик бир қўйни сўйиб, уни фақирларга тарқатиб бериш 
билан адо этилиши баён қилинган. 
- оятдаг келган умумий нарсалар ҳадисларда хосланган. Масалан, Нисо 
сурасининг 11-оятида мерос масаласи, шу жумладан, эри ўлган аёлга меросдан 

---

38 
тегадиган насиба ёритилган. Бироқ ҳадисда пайғамбарлардан мерос 
олинмаслиги таъкидланиб, алоҳида хослаб олинган. Бунга монанд равишда 
Урва орқали Оиша (розияллоҳу анҳу)дан бир ривоят келтирилади: Пайғамбар 
(соллаллоҳу алайҳи васаллам) вафотларидан кейин айрим аёллари мерос 
олишни сўраб, Усмон (розияллоҳу анҳу)ни Абу Бакр Сиддиқ (розияллоҳу 
анҳу)га юборишади. Шунда Оиша: «Росулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи 
васаллам)нинг «Биз мерос қолдирмаймиз, биздан қолган нарсалар садақадир» 
деган эмасмилар», деган ҳадисларини келтирадилар. Ушбу ҳадис билан 
хотинларнинг мерос олиши борасида келган умумий оят хосланади ҳамда 
Пайғамбар аёллари мерос олмайдилар.
Шунингдек ушбу оятдан кофир ҳам мерос олмаслиги хосланган. Чунки 
ҳадисда: «Мусулмон кофирдан, кофир мусулмондан мерос олмайди», 
дейилади. Яна мерос қолдирувчини ўлдирган одам ҳам мерос ололмайди. 
Чунки ҳадисда: «Қотилга мерос йўқ», дейилади. Мазкур ҳадислар мерос 
ҳақидаги умумий оятларни хослаб қўймоқда. 
Бундан ташқари Моида сурасининг 3-оятида ўлимтиклар ва қонлар ҳаром 
қилингани айтилади. Бироқ ушбу оят умумий бўлиб, «Суви тоза ўлимтиги 
ҳалол» мавзуидаги ҳадис билан оятдаги ўлимтиклар фақатгина 
қуруқликдагилари, сувдагилари эса мутлоқ ҳалоллиги такъидланади. Бақара 
сураси 234-оятида
эри вафот этган аёлларнинг барчаси тўрт ою ўн кун идда 
ўтиришлари айтилган. Бироқ ҳадис
13
билан ҳомилардор аёлларнинг эрлари 
вафот этганидан кейин ҳомиласини қўйсалар иддалари тугаши масаласи 
хосланган.
- ҳадислар оятдаги бирор бир сўз ёки жумлани баён қилади. Ҳужурот 
сурасининг 12-оятида баъзиларнинг баъзиларни ғийбат қилмаслиги айтилади. 
Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадисда Росулуллоҳ 
(соллаллоҳу 
алайҳи 
васаллам) 
айтадилар: 
«Ғийбат 
нималигини 
биласизларми?». Улар (саҳобалар): «Аллоҳ ва Расули билгувчироқдир», 
дедилар. У (зот): «Биродаринг ёмон кўрадиган нарсалар билан у ҳақида 
гапиришинг» дедилар. Бир киши савол берди: «Мен айтган нарсалар ўша 
одамда бўлсачи?». У (зот): «Агар сен айтган нарсаларинг унда бўлса, унда 
ғийбат қилибсан, агар бўлмаса унда бўҳтон қилибсан», деб жаоб бердилар.
Яна Абу Али Сумома ибн Шуфайнинг Уқба ибн Омир шундай 
деяётганини эшитгани ривоят қилинади: «Мен Росулуллоҳ (соллаллоҳу 
алайҳи васаллам)дан минбарда туриб, қуйидагиларни айтганларини эшитдим: 
«Уларга имконларинг етганича қувватни тайёрлаб қўйинглар (Анфол сураси 
60-оят)». Билиб қўйинглар қувват бу камондир, аё қувват камондир, аё қувват 
камондир». Шунингдек Фотиҳа сурасидаги «ал-мағзуби алайҳим» яҳудийлар, 
«аз-золлийн» насронийлар; «ас-солатил вусто» аср намози эканлиги ҳам 
ҳадисларда баён этилган. 
13
Бунга далил сифатида Убайдуллоҳ ибн Абдуллоҳ ибн Утба ибн Масъуднинг қуйидаги ривоят келтирилади: 
Абдуллоҳ ибн Утба Умар ибн Абдуллоҳ ибнул Арқам аз-Зуҳрийга мактуб ёзиб, ундан Субайа бинтул Ҳорис 
ал-Асламийдан эри вафотэтгандаги ҳадисни сўрашни айтади. Жавобига Субайанинг эри ҳажжатул вадоъда 
вафот этгач, ҳомиласини қўйгани ва бу ҳақда Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи васаллам)дан сўраганида иддаси 
тугаганини айтганини ёзади.

---

39 
- ҳадисларда ғайб баён қилинган. Ғайб бўлиб ўтган ва энди бўладиган 
нарсалар билан боғлиқ тушунчадир. Масалан, Фажр сурасининг 23-оятида: 
«Ўша кунда жаҳаннам келтирилади» дейилади. Абдуллоҳ ибн Масъуд 
(розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадисда Росулуллоҳ (соллаллоҳу 
алайҳи васаллам): «Ўша кунда жаҳаннам келтирилади, унинг етмиш мингта 
кишани бўлади, ҳар бир кишанда етмиш минг фаришта, жаҳаннамни тортиб 
келадилар», деб энди бўладиган ишдан хабар берганлар. 
Яна Марям сураси 71-оятида:
َكِّبَر ىَلَع َناَك اَهُدِراَو َّلاِإ ْمُكنِّم نِ اَو
{ ًاّي ِضْقَّم ًامْتَح
20
}
«Ҳар бир киши унга (жаҳаннам) кирувчидир» дейилади. Ҳадисда бунинг 
тафсилотлари қуйидагича баён этилади: «Сирот кўприги жаҳаннам тепасига 
қўйилади. Мен ва умматим биринчи бўлиб ўтамиз. Бу кунда фақатгина 
пайғамбарларгина гапирадилар ва улар «Аллоҳим, саломат қил, саломат қил» 
деб сўрайдилар. Жаҳаннамда саъдон ўсимлигининг тиконлари каби итлар 
бўлади. Саъдонни кўргансизларми? Улар: «Ҳа, Эй Росулаллоҳ», дейишди. У 
(зот) яна айтадилар: «У саъдон тиконлари кабидир, унинг катталигини 
фақатгина Аллоҳ билади. У одамларни амалларига қараб ушлайди. У 
(ит)лардан мўминлар ўз амаллари билан саломат қоладилар, айримларининг 
гуноҳларидан ўтилган бўлади, улар ҳам нажот топадилар. Ҳатто Аллоҳ 
бандалар ўртасида ҳукм қилишни тугатади ва ўз раҳмати билан бандаларини 
дўзахтдан чиқармоқчи бўлганда фаришталарга буюради. Аллоҳга ҳеч нарсани 
ширк келтирмаган ва Ла илаҳа иллаллоҳ деганларни раҳм қилиб дўзахтдан 
чиқартиради. Фаришталар дўзахтда бундай инсонларни сажда қилган 
жойларидан билиб оладилар. Чунки ушбу жойлардан бошқа ерлари олов еган 
бўлади. Аллоҳ сажда ўринларини оловга тегишни маън қилган бўлади ва улар 
дўзахтдан чиқадилар».
Яна бир мисол, Абу Ҳурайра (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинади: 
«Росулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам) «У кунда (ер) ўзида бўлган 
хабарларни гапириб беради» мазмунидаги Залзала сураси 4-оятини ўқиди ва 
«Хабарларни биласизларми» деди. Улар: «Аллоҳ ва Расули билгувчироқ» 
дейишди. У: «Хабарлар (ер) тепасида бўлган ҳар бир эркак ва аёлга қилган 
ишларига «шу шу кунда шу шу ишларни қилган» деб гувоҳлик 
келтиришидир». Булар хабарлирдир». 
- ҳадисларда насх бўлган оятлар баён қилинган. Масалан, Бақара сураси 
180-оятида: «Сизларнинг бирортангизга ўлим келганда, агар у бойлик 
қолдираётган бўлса, ота-онаси ва яқинларига тўғрилик билан васият қилиш 
тақводорларнинг бурчи сифатида фарз қилинди» дейилади. Абу Умома ал-
Боҳилий айтади: «Мен Росулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи васаллам)ни ҳажжатул 
вадоъ куни кўрдим ва шундай деганини эшитдим: «Албатта Аллоҳ таоло ҳар 
бир ҳақдорга ҳақини берди. Энди меросхўрга васият йўқ». Демак, ўлаётган 
одамнинг васият қилиши тўғрисидаги оятдаги кўрсатма меросхўрларга мерос 
қолдириш йўқлиги ҳақидаги ҳадис билан бекор қилинган экан.