Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

Тафсирнинг тузи (милҳут тафсир) деб номланган атама ҳам тафсир 
илмида қўлланилиб, ушбу илм тафсирнинг латифлари ва нозик жойлари деб 
ҳам аталади. Бунда баъзи оятларнинг латиф ва нодир услубда тафсир 
қилиниши тушунилади.
Таъвил – «Таъвил» сўзи «авл» сўзидан олинган бўлиб, қайтиш 
маъносини ҳамда тафсир, шарҳлаш маъноларини билдиради. 
Тақдим ва таъхир – бир сўзнинг бошқа сўздан олдин ёки кейин келиши. 
Тиловат – Қуръони каримни ўқиш. Қироат билан тиловатнинг фарқи 
шундаки, араб тилида қироат илоҳий оятлар, ваҳийни ўқишга ҳам, инсон 
томонидан битилган ёзув ва шеърларни ўқишга ҳам ишлатилиши мумкин. 
Тиловат эса, асосан ваҳий этилган оятларни ўқишга ишлатилади.
Тобиий (араб. қарам, издош) – саҳобалардан кейин уларнинг ишини 
давом эттирган илоҳиётчилар қатлами.
Усмон мусҳафи – Қуръони каримнинг халифа Усмон ибн Аффон ра 
даврларида кўчирилган нусхалари.
Фатво (араб тушунтириш, изоҳ, ҳукм, қарор) – муфтий ёки уламолар 
кенгаши томонидан диний, ҳуқуқий, сиёсий ҳамда ижтимоий масалаларда 
бериладиган қарор, ҳукм ёки изоҳ. Исломнинг дастлабки даврида Муҳаммад 
сав сафдошлари, айниқса, дастлабки тўрт халифа (чорёрлар)нинг турли 
ҳуқуқий масалалар юзасидан берган изоҳлари, шунингдек, уларнинг фиқҳга 

---

171 
доир чиқарган қарорлари фатво деб айтилган. Фатво барча диинй-ҳуқуқий 
мазҳаб асосчилари томонидан фиқҳга оид қўшимча манба сифатида қаралган. 
Ҳуқуқий масалаларда берилган фатво диний жасоалар, муассасалар ва 
мусулмонлар томонидан бажарилиши мажбурий ҳисобланади. Фатво Қуръон, 
ҳадислар ва шариатга ёки илгари берилган фатволарга асосланиб чиқарилади.
Шариат – Аллоҳ жорий қилган амалий ҳукмлар мажмуаси, шу маънода 
шариат фиқҳ маъносида ҳам тушунилади. Самовий динларнинг барчасидаги 
амалий қисм шариат деб аталади. Ислом шариати ҳукмлари Қуръон, суннат, 
ижмоъ ва қиёсдан олинади. 
Шозз - “ҳақиқий бўлмаган”, “жамоатдан ажралган”, “яккаланган” 
маъноларини беради. Қироатда “саҳиҳ бўлсада, якка тартибда ривоят 
қилинган қироат” деб тушунилади. Шу каби “шозз қироат” атамасига бир 
нечта шарҳлар берилган бўлиб, асосан, араб тилига мос келадиган, аммо 
Усмон мусҳафига мос келмайдиган қироат тушунилади ва унга “тафсирий 
қироат” деган ном ҳам берилган. Мутавотир қироатнинг акси. 
Эъжом белгилари (эъжом нуқталари, забт нуқталари) – араб ҳарфлари 
устидаги нуқталар. Бу нуқталар Қуръони каримни ўқишда турли ихтилофлар 
ва қарама-қаршиликлар чиқиши натижасида янглишишларга чек қўйиш 
мақсадида ёзувга киритилган.