Tadbirkorlik faoliyatining asosiy turlari

Davlat korxonalari davlat mulki bo’lgan va uning nazorati ostida ishlovchi korxonadir.

Bozor iqtisodiyotida davlat tadbirkorligi mavjud bo’lganidan davlat korxonalari ham mavjuddir.

Bu korxonalar markaziy va mahalliy hokimiyatga qarashli bo’ladi. Ular birgalikda davlat

sektorini tashkil etadilar va iqtisodiy-ijtimoiy hayotda ishlab chiqarishning eng muhim va

mas’uliyatli vazifalarini bajaradi (mudofaa, aloqa, transport va boshqalar).

Aralash firmalarga ikki nuqtai nazardan qarash mumkin:

a) turli mulk shakliga asoslangan milliy korxona;

b) milliy va xorijiy kapital asosida vujudga keltirilgan qo’shma korxona. Ularning

kapitali hissadorlik qoidasiga binoan tashkil topadi, foydasi ham shunga qarab taqsimlanadi.

O’zbekistonda hozirgi paytda xorij kapitali ishtirokida tuzilgan 1000 dan ortiq qo’shma korxona,

400 atrofida aralash mulkka asoslangan milliy korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda.

Firmalar shoxobchasi (filiali) yirik firmalarning tarkibiy qismi bo’lib, turli joylarda ish

yuritadi. U mustaqil emas, bosh firmaning bir qismi. Ish ko’lami hududiy jihatdan kengaygan

sharoitda firma bo’limlari tashkil etiladi. Bu ayniqsa, xalqaro korporatsiyalarga xos bo’lib, ular

turli mamlakatlarda o’z bo’limlarini ochadilar.

Korxonalar ishlab chiqargan mahsuloti, ish ko’lamiga qarab: kichik korxona (biznes),

o’rta korxona (biznes) va yirik korporatsiya (biznes)ga ajratiladi. Buning uchun mezon qilib

firmada ishlovchilar soni yoki firmaning ishlab chiqarish va savdo-sotiq hajmi qabul qilingan.

AQShda ishlovchilar soni necha kishidan iboratligiga qarab, korxonalar 5 toifaga

bo’linadi:

1) o’ta kichik korxona (10 kishi),

2) juda kichik korxona (20 kishi),

3) kichik korxona (99 kishigacha),

4) o’rta korxona (500 kishigacha),

5) yirik korxona (500 dan ziyod kishi).

Respublikamizda sanoat va qurilishda 50 kishigacha, boshqa ishlab chiqarishda 25

kishigacha, fan va ilmiy xizmat ko’rsatish sohasida 10 kishigacha, chakana savdoda 5 kishigacha

bo’lgan korxonalar kichik korxonalar hisoblanadi. Kichik korxonalar yirik korxonalarga nisbatan

qator afzalliklarga ega. Ular quyidagilar:

a) tez muddatda qurilishi;

b) kapital aylanish tezligining yuqoriligi;

v) talabning o’zgarishiga qarab ishlab chiqarilayotgan mahsulot turini tezda o’zgartirish

imkoniyati;

g) mabodo, korxona bozor iqtisodiyoti sharoitida sinsa ham mulk egasi ko’radigan zarar

yirik korxonaga qaraganda kamligi va boshqalar.

Shuning uchun ham xalq iste’mol mollari ishlab chiqarishda kichik korxonalar shubhasiz

ustunlikka ega.

Hozirgi paytda AQSh da iste’mol mollari ishlab chiqaradigan umumiy sanoat ishlab

chiqarishning 48%, Yaponiyada 51%, Frantsiyada 45%, Germaniyada 25% i kichik korxonalar

hissasiga to’g’ri keladi. AQShda 18 million atrofida kichik korxona mavjud.

Respublikamizda ham ularning afzalligini hisobga olib, kichik korxonalar barpo etishga

katta ahamiyat berilyapti. Mamlakatimizda hozir 500 mingdan ortiq kichik korxona faoliyat

ko’rsatmoqda.

Ma’lumki, Osiyoda, jumladan respublikamiz aholisiga mayda tovar ishlab chiqarish,

hunarmandchilik an’analari xos. Bu xususiyat respublikamizda xususiy mulkchilikka asoslangan

individual, oilaviy ishlab chiqarish kichik biznesni rivojlantirish imkonini beradi. Ularning

asosiy kamchiligi moliyaviy resurslarning etishmasligi.

Turli-tuman mulkchilik sharoitida qaysi mulk turiga asoslangan, qanday iqtisodiy faoliyat

yuritish afzal ekanligi aniq shart-sharoitdan kelib chiqib aniqlanadi. Uni quyidagi mezonlar

asosida solishtirish mumkin:

1. Xo’jalik yuritish turini tashkil etish osonmi yoki qiyinligi.

2. Mulkiy mas’uliyat va boshqarishni amalga oshirish darajasi.

3. Bozordagi talabni o’zgarishiga moslashish darajasi.

4. Fan-texnika taraqqiyotini ta’minlay olish, ishlab chiqarish sifatini yaxshilash

imkoniyati.

5. Ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish darajasi.

Xususiy mulkchilikka asoslangan xususiy-oilaviy fermer xo’jaligi ko’pchilikni diqqatini

shunisi bilan jalb etadiki, uni tashkil etish oson, ko’p mablag’ talab etmaydi. Mulk egasi eng

avvalo o’z bilimi, tajribasiga tayanadi. Bozordagi talabga tezda moslasha oladi. O’zi

xohlagancha xo’jaligida o’zgarishlar qila oladi. Daromad uning o’ziga tegishli. Qonun bo’yicha

cheklashlar minimal darajada.

Bu xo’jalik yuritishning eng kata kamchiligi mulkiy mas’ulicht mulk egasining bo’ynida

bo’lgani uchun, barcha faoliyatga o’zi javob beradi. Bordi-yu, sinsa- bankrot bo’lsa, qarzlarni

o’zi to’laydi. Buni natijasida ayrim paytlarda uy-ro’zg’or buyumlarini ham sotishga to’g’ri

keladi. Ikkinchidan, xo’jalik yuritish uchun zarur bo’lgan daromad va mablag’larini kamligi,

cheklanganligidir.

Shirkat, kooperativ, kichik jamoa xo’jaliklarini yuqoridagi xo’jalik shakllaridan afzalligi

shundaki, bir necha mulk egalarining qo’shilishi omillarni ko’paytiradi. Bozorga tez moslasha

oladi. Bu xo’jalik turida ham ko’pincha daromad, ishlab chiqarishni tashkil etish, kengaytirish

uchun mablag’ etishmaydi.

Xususiy — korporativ mulkka asoslangan aktsionerlik jamiyatlari bu kamchilikdan xoli.

Fan-texnika taraqqiyotiga katta ta’sir o’tkazadi. Pay mulkdan umumiy maqsadda yagona

boshqaruv orqali foydalaniladi. Shu bilan birga har bir paychini o’z mulki boshqarishda

qatnashishini ta’minlaydi. Korxona xo’jalik faoliyatining pirovard natijasiga qarab, har bir mulk

egasi o’z ulushini oladi. Aktsiya egalarining javobgarligi cheklangan. Agar korxona bankrot

bo’lsa, u o’z aktsiyasi miqdorida mulkini yo’qotadi, xolos. Xohlaganda aktsiya sotib olib mulk

egasi bo’ladi yoki aksincha, sotib mulk egalari safidan chiqadi. Bunday xususiylik bilan

umumiylikning afzalliklari qo’shilishi xususiy va umumiy o’zlashtirishning asosiy tamoyillarini

bir butun qilib biriktiradi.

Korporatsiyalar katta miqdorda pul sarflab biron mahsulot ishlab chiqarishga

ixtisoslashgach, yangi mahsulot ishlab chiqarishga tezda moslashishi qiyin.

Biznesning korporativ shaklida ba’zi bir suiiste’mol qilish uchun imkoniyat mavjud. U

hech qanday qiymatga ega bo’lmagan qimmatbaho qog’ozlarni sotishi va sotib olish uchun baza

bo’lishi mumkin. Undan tashqari, tipik aktsiya egasi korxona faoliyatiga ta’sir ko’rsata olmaydi.

Ko’pchilik o’zining ovoz berish huquqidan foydalanmaydi. Undan tashqari, soliq ikki marta:

foydadan hamda dividenddan olinadi.

Mulk va xo’jalik yuritish shakllarini qiyoslar ekanmiz, hech qaysi shaklini har taraflama

afzal deya olmaymiz. Biridagi afzallik ikkinchisida yo’q. Biri ikkinchisining o’rnini bosa

olmaydi.

Milliy iqtisodiyotda har birining o’z o’rni, ahamiyati borki, undan kelib chiqib davlat har

bir mulk va xo’jalik shaklini rivojlanishi uchun sharoit yaratishi lozim.

Hozirgi sharoitda iqtisodiy faoliyat yuritish uchun turli korxonalarni ittifoq

(assotsiatsiya)larga birlashuvi jarayoni yuz bermoqda.

Rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan, bizda ham hozirgi paytda vujudga kelayotgan

assotsiatsiya shakllaridan biri konsortsiumdir.

Konsortsium korxonalarning maxsus tashkil etilgan birlashmasi bo’lib, uning

ishtirokchilari o’z mustaqilligini saqlab qoladi, ammo muayyan maqsad yo’lida birlashadilar.

Odatda, konsortsium moliyaviy ishlar yuzasidan tuzilib, unga davlat, banklar, moliya,

investitsiya kompaniyalari, yirik firmalar, har xil pul fondi tashkilotchilari uyushadi. U katta

mablag’ talab etadigan ishlarni amalga oshirish maqsadida tuziladi. Konsortsium odatda