Tabiiy fanlarning zamonaviy konsepsiyasi

8.2. V.I.Vernadskiy Biosfera va tirik modda haqida
Ilm - fan tarixidan, tabiiyotshunoslikka katta hissa qo‘shib, o‘zining kashfiyotlari bilan o‘chmas iz qoldirgan juda ko‘p olimlarni bilamiz. XX asrning tabiiyot bilimlari sohasida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan olimlardan biri sifatida V.I. Vernadskiyni alohida ko‘rsatish lozim. Uning tadqiqotlari faqatgina tabiiyot bilimlariga aloqador bo‘libgina qolmay, xatto XX asrning ilmiy dunyoqarashini o‘zgartirdi desak bo‘ladi. SHuningdek, uning ilmiy ishlari Biosfera evolyusiyasidagi inson va uning ilmiy salohiyati o‘rnini belgiladi. Bizni o‘rab turgan tabiatga, insonning yashash muhiti sifatida yangitdan qarashga undab, yangi aktual muammolarni ochib berdi. Ularning kelajakdagi echilish yo‘l-yo‘riqlarini ko‘rsatdi.
Tabiiyotshunoslik sohasining XX asrdagi eng buyuk yutuqlaridan biri Vernadskiyning «Biosfera» to‘g‘risidagi ta’limotidir. Birinchi bo‘lib, bu yo‘nalishda Vernadskiyning ustozi V.V. Dokuchaev tadqiqotlar olib borgan. U, o‘z e’tiborini insonlarning moddiy va ma’naviy madaniyatini o‘rab turgan tabiiy muhit bilan birligiga qaratdi. Agar Dokuchaevni bu muammoning amaliy aspektlari qiziqtirgan bo‘lsa, Vernadskiy esa Biosferaning Noosfyeraga o‘tish nazariy konsepsiyasini yaratish xususida izlanish olib bordi. U asosan, insonning ilmiy asosda, yashash muhitini ongli o‘zgartirishi masalalariga to‘xtaldi.
Ushbu konsepsiyaning asosi «tirik modda» tushunchasidan iborat. Vernadskiy uni tirik organizmlar majmui deb hisoblaydi. O‘simlik va hayvonlardan tashqari, Vernadskiy ular qatoriga, geokimyoviy jarayonlarga ta’siri bo‘lgan tirik mavjudotlardan farq qiluvchi, insoniyatni ham qo‘shadi. Birinchidan - bu farq, o‘zining jadalligi va geologik davr o‘tishida kengayishi bilan; ikkinchidan - insonlarning har qanday faoliyati, ma’lum darajada qolgan tirik moddaga ta’sir qilishi bilan ajralib turadi. Inson ta’siri, avvalo ko‘psonli madaniy o‘simliklar navi va uy hayvonlarining turlarida ko‘rinadi. Bunday nav yoki turlar mavjud bo‘lmagan, inson yordamisiz nobud bo‘lgan yoki yovvoyilashib ketgan. SHu sababli Vernadskiy tirik moddaning geokimyoviy ishini hayvonlar, o‘simliklar va insonlarning umumiy faoliyatida deb qaragan.
Vernadskiyning fikricha, avvallari jonli jism va ularning faoliyati mevalarini xarakterlovchi ikkita asosiy omillarga e’tibor berilmagan:

• 
  Pasterning jonli jismlarning o‘ziga xos hususiyati bo‘lgan, molekulalarning fazoviy disimmetriklik tuzilishi bilan bog‘liq optik aktiv birikmalar ustunligi haqidagi kashfiyoti;
  
• 
  Tirik organizmlarning biosfera energetikasidagi hissasi va ularning jonsiz jismlarga ta’siri.
  

Axir biosfera tarkibini nafaqat tirik modda, balki turli jonsiz jismlar ham tashkil etadi. Vernadskiy ularni «kosnыy» ya’ni «qotgan» deb atadi (atmosfyera, tog‘ jinslari, minerallar va x. k.), shuningdek «biokosnыy»- biologik va qotgan jismlar aralashmalari (tuproq, yuza suvlar va bosh.) ni ham nazarda tutdi. Tirik modda biosferaning oz qismini tashkil etishiga qaramasdan, sayyoramiz ko‘rinishi o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy geologik jarayonlarda muhim o‘rin tutadi.
CHunonchi, tirik modda, biosferaning belgilovchi komponentlaridan biri ekan, u biosferaning yaxlit tizimi ichida mavjud bo‘lib, rivojlana oladi deb ta’kidlash mumkin. SHuning uchun Vernadskiyning, - tirik organizmlar biosferaning funksiyasi bo‘lishi bilan bir qatorda, u bilan moddiy va energetik nuqtai nazardan chambarchas bog‘liq bo‘lib, juda qudratli geologik kuchni belgilovchisi - deb hisoblashi bejiz emas.
Sayyoramizning astranomik o‘rni, eng avval Quyoshgacha bo‘lgan masofa va yer o‘qining yer orbitasiga nisbatan og‘ishi, biosferaning mavjudligi va undagi biokimyoviy jarayonlar borishining bosh o‘zagidir. Yerning bunday joylashganligi, sayyoradagi iqlimni belgilaydi. Iqlim esa mavjud barcha organizmlarning hayotiy sikllariga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Quyosh, biosferaning asosiy energiya manbai hisoblanib, barcha geologik, kimyoviy va biologik jarayonlarni boshqaradi. Energiyaning saqlanishi va o‘zgarishi qonuni mualliflaridan biri YUlius MaYer (1814-1878), «Hayot, Quyosh nurining mahsuli» degan edi.
Tirik moddaning qotgan moddadan asosiy farqini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

• 
  tirik moddada o‘zgarishlar va jarayonlar, qotgan moddalarga insbatan tezroq kechadi. SHuning uchun tirik moddadagi o‘zgarishlar ta’riflanayotganda «tarixiy», qotgan modda xususida «geologik vaqt» iboralari ishlatiladi. Misol tariqasida shuni aytish mumkinki, bir sekund geologik vaqt, taxminan 100 000 yil tarixiy vaqtga to‘g‘ri keladi;
  
• 
  geoogik vaqt mobaynida, tirik moddaning qudrati va biosferaning qotgan moddasiga ta’siri ortadi. Vernadskiy ko‘rsatishicha bu ta’sir avvalo «atomlarning tirik moddadan, qotgan moddaga to‘xtovsiz qayta oqimida» namoyon bo‘ladi;
  
• 
  geologik vaqt davrida faqat tirik moddada, organizmlarning sifatli o‘zgarishlari yuz beradi. Bu o‘zgarishlarning kechishi va mexanizmlari CH. Darvinning turlarning tabiiy tanlash yo‘li bilan paydo bo‘lishi nazariyasida ta’riflandi;
  
• 
  tirik organizmlar, atrof muhit o‘zgarishlariga qarab o‘zgaradi va moslashadi. Darvin nazariyasiga ko‘ra, ayni shu o‘zgarishlarning yig‘indisi evolyusiya uchun manba vazifasini o‘taydi.
  

V.I.Vernadskiy taxminicha tirik modda, atrof muhitga bog‘liq bo‘lmagan holda, geologik vaqt mobaynidagi o‘zgarishlarda ko‘rinadigan, o‘zining evolyusion jarayoniga ega bo‘lishi mumkin.
O‘z fikrining tasdig‘i sifatida Vernadskiy, xayvonlar markaziy nerv sistemasining to‘xtovsiz o‘sishi va uning biosferadagi ahamiyati, shuningdek biosferaning maxsus uyushqoqligini dalil sifatida keltirdi. Uning fikricha soddalashtirilgan holda bu uyushqoqlikni «biosferaning hech bir vakili, qachonlardir o‘zi faoliyat yuritgan nuqtaga qaytmaydi» - deb izohlash mumkin.
Evolyusiyaning to‘xtovsiz jarayoni, organizmlarning yangi turlari paydo bo‘lishi bilan birgalikda, butun Biosferaga va shu qatorda tabiiy biologik qotgan jismlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. SHunday qilib, turlarning evolyusiyasi sekin asta kengayib, butun biosferaga o‘tadi.
Modomiki evolyusiya va yangi turlarning paydo bo‘lishi, o‘zining boshlang‘ich nuqtasiga ega deb tahmin qilinsa, demak o‘z-o‘zidan - hayotning shunday nuqtasi bormi? Agar bor bo‘lsa uni qayerda izlash kerak, Yerdami yoki Koinotdami? Jonli jonsizdan paydo bo‘lishi mumkinmi? - degan savol vujudga kelishi tabiiy.
Bu savollar xususida yuz yillar davomida din ulamolari, faylasuflar va olimlar bosh qotirishgan. Vernadskiy esa, o‘z davrining buyuk namoyondalari tamonidan berilgan fikrlarni sinchkovlik bilan o‘rganib chiqib, bu savollarga hanuz javob yo‘q, degan to‘xtamga keldi.
Hayotning abiogen yoki noorganik paydo bo‘lishi xususida, xatto antik davr allomalari ham o‘z farazlarini aytib o‘tishgan. Masalan Arastu (Aflotun ) mayda organizmlar noorganik moddadan paydo bo‘lishi mumkinligini faraz qilgan. Eksperemental tabiiy bilimlar va geologiya, paleantologiya, biologiya fanlarining rivoji bilan bunday fikrlar empirik asoslanmaganligi tufayli tanqid ostiga olindi. XVII asrning ikkinchi yarmida Florensiyalik olim va shifokor F.Redining «jami tirik materiya, tirik - jonlidan paydo bo‘ladi» degan qarashi keng tarqaldi. Bu nuqtai nazarning tasdig‘i sifatida ingliz fiziologi Uilyam Garveyning (1578-1657) quyidagi fikrini keltirish mumkin: «hamma tirik organizm tuxumdan paydo bo‘lgan», shu bilan birga, u hayotning abiogen yo‘l bilan vujudga kelishini inkor etmagan.
Ba’zi qarama-qarshiliklarga qarmay, Vernadskiyning Biosfera to‘g‘risidagi ta’limoti nafaqat jonli tabiatni, balki insoniyatning tarixiy faoliyati va tabiat ajralmas aloqada ekanligini tushunishdagi yirik qadam edi.