Табиатнинг бирор бир турдаги инжиқликлари бу ўлкани четлаб ўтмаган

V
R
t

0
бу ерда 
t
0
 
- радиоактив модданинг ерга тушиш вақти, R - портлаш 
марказидан узоқлашган масофа (км ҳисобида), V - шамолнинг тезлиги 
(км.соатда). 
Электромагнит импульс – ва иккиламчи зараҳарловчи омиллар. Ядро 
зарядларининг портлаши натижасида ҳавонинг ионлашиши кузатилади, 
ҳосил бўлган электронларнинг юқори тезлиқла ҳаракати туфайли электро-
магнит майдони пайдо бўлади. Бунинг натижасида электромагнит разряд ва 
ток ҳосил бўлади. Атмосферада пайдо бўлган электромагнит импульс чақмоқ 
сингари тарқалган ҳолда антенналарда, кабелларда, электр узатиш 
тармоқларида ва симларда кучли кучланишга эга бўлган ток ҳосил қилади. 
Ер юзида ҳавонинг паст қисмларида ядро заряди портлатилганда 
электороимпульснинг шикастловчи таъсири портлаш марказидан бир неча 
километр узоқлиқла кузатилади. Ер юзидан анча баландлиқла ва хавода 
портлатилган ядро заряди натижасида электромагнит импульс, майдони 
портлатилган марказда ва ер юзасидан 20-40 км баландлиқла ҳам 
электромагнит импульс майдони ҳосил бўлиши кузатилади. Кучланиш 
майдони хосил бўлган электромагнит майдонининг шикастловчи омили 
булиб ҳисобланади. Кучланиш майдонининг кучлилиги портлатилган ядро 
зарядининг қувватига, портлатиш баландлигига, портлаш марказидан 
узоқлигига ва атроф-муҳитнинг хоссасига боғлик бўлади.
Ядро қуролидан ҳимояланиш воситалари. 
Шахсий ҳимоя воситалари. 

---

100 
Шахсий ҳимоя воситалри фильтрловчи ва ажратувчи противагазлар 
(газниқоблар), ркспираторлар ва терини ҳимояловчи воситалар (ҳимояловчи 
комплекс кийимлар, костюмлар, комбинзонлар ва бошқалар)га бўлинади. 
Буларнинг барчаси нафас аъзоларини, кўз ва тери қаватларини радиактив, 
захарловчи моддалар ва бактариалогик воситалар таъсиридан сақлайди.
Уларнинг ҳаммаси ўзининг ҳимоялаш хусусиятига кўра фильтрловчи 
ва ажратувчиларга бўлинади. Фильтрловчи воситаларнинг ҳимоялаш 
хусусияти хавони ҳимояловчи материаллар орқали ўтказишга асосланган 
бўлиб, унда ҳаво радиактив, заҳарловчи моддалар ва бактериалогик 
воситалардан тозаланади. Ажоатувчи воситаларнинг ҳимоялаш хусусияти 
одам организмини ташқи мухитдан тўлиқ ажратишга қаратилган бўлади. 
Нафас олиш учун керак бўлган ҳаво пневматегон ѐки пневматафор усулда 
ишлайдиган кислород аппаратлари ѐрдамида олинган бўлади. 
Умумҳарбий ҳимоя воситалари билан бутун ҳарбий қисмларнинг 
ҳарбий хизматчилари таъминланади. 
Махсус ҳимоя воситалари билан танкли, авиацион, кимѐвий қисмлар, 
турли хил қўшинларнинг бўлинмалари махсус вазифаларни бажарадиган 
вақтларида, ҳамда тиббий хизмат (бошидан яраланганлар учун шлем ШР-1) 
бўлимлари ярадорларга ѐдам кўрсатишда ишлатиш учун таъминланадилар. 
Нафас аъзоларини ҳимояловчи воситалар. 
Нафас аъзоларини ҳимояловчи воситаларга фильтрловчи (умумҳарбий, 
ПМГ, ПМГ-2, ШР, ГП-5, ДП-6, ДП-6М), ажратувчи (ИП-4, ИП-5) 
противогазлар (газниқоблар), респираторлар (Р-2, ШБ-1) ва қўл остида 
бўлган воситалар киради. 
РШ-4 маркали умумҳарбий фильтрловчи противогаз (газниқоб). Бу 
противогазлар нафас аъзолари, кўз ва юзни заҳарловчи, радиактив моддалар 
ва бактериал воситалардан ҳимоя қлишнинг асосий воситаси бўлиб 
ҳисобланади. Бу противогазлар билан ҳарбий қўшинларнинг ҳарбий 
хизматлари таъминланади. 
Противогазлар (газниқоб) фильтрловчи-ютувчи коробка, юз қисми ва 
халтачадан иборат. 
Ажратувчи противогазлар
. 
Ажратувчи противогазлар нафас аъзоларини ташқи ҳаводан тқлиқ 
изализация қилади. Ажратувчи противогазларнинг хусусияти заҳарловчи 
моддаларнинг турига, радиактив ва бактериал воситаларнинг ҳаводаги 
концентрациясига боглиқ эмас. Бундай противогазлар ҳаво таркибидаги ҳар 
қандай заҳарловчи модда ва уларнинг юқори концентрациясидан ҳимоялайди 
ва қуйидаги ҳолларда ишлатилади:
1
ҳаво таркибида заҳарловчи ва зарарли моддаларнинг жуда юқори 
концентрацияси пайдо бўлганда; 
2
одатдаги фильтрловчи противогазлар ҳаво таркибидаги баъзи бир 
заҳарловчи ва зарарли моддаларни зарарсизлантира олмаган вақтда; 
3
ҳаво таркибида кислород қисман ѐки тўлиқ бўлмаганда; 

---

101 
4
сув тўсиқларидан ўтишда ѐки сув остида иш бажаришда. 
Ажратувчи противогазлар киши нафас аъзоларини ташқи мухитдан тўлиқ 
ажратишга асосланган бўлади, нафас олиш учун керак бўлган ҳаво 
пневматоген ѐки пнематофор усулда ишлайдиган аппаратлар ѐрдамида 
олинган бўлади. Пневматофор ажратувчи противогазларда, нафас учун 
олинган кислород балонларида сиқилган босимда бўлади, бундай 
аппаратларга КИП-5 киради. 
Пневматоген ажратувчи противогазларга хозирги вақтда ИП-4, ИП-5 лар 
киради, бунда кислород кимѐвий йўл билан олинади.
Ажратувчи ИП-4 противогази қуруқлиқла ишлаш учун мўлжалланган. Бу 
аппарат юз қисмидан, регенератив патрондан, нафас халтаси ва ортиқча 
босимни чиқарувчи клапандан иборат. 
Ажратувчи ИП-5 провогази юз қисми, регенератив патрон, нафас халтаси 
(қопи), кўкрак фартуги ва ортиқча босимни чиқарувчи клапандан иборат. 
Шлем-ниқоб (ШИМ-М) корпус, кўзойнаклар узели, обтюратор, боғлаш 
мосламалари ва шлем-ниқобга маҳкам қилиб ўрнатилган гофрланган 
бириктирувчи найчадан иборат. Бириктирувчи найчанинг иккинчи учида эса 
кўчма гайка бўлиб, унинг ѐрдамида найча нафас халтасига маҳкам қилиб 
уланади. 
Регенератив патрон (РП-5) параллелепипед шаклида қилиб тайѐрланган. 
Патроннинг юқори қисмида иккита ниппел уяси бор, булар ѐрдамида улар 
нафас халтасига уланади. Ниппел уяси ўртасига дастак шаклида тайѐрланган 
ишга солувчи мослама ўрнатилган, ишлатилмаган патронда ишга солувчи 
мослама плонбалар қўйилган бўлади.
Ажратувчи противогазлардан фойдаланиш вақти мин. 
Жисмионий иш 
ИП-4 
ИП-5 
Тинч ҳолатда: 
қуруқлиқла 
сув тагида 
Енгил жисмоний иш бажарганда: 
VII.
қуруқлиқла 
(асбоб-
ускуналарни текшираѐтганда) 
VIII.
сув 
остида 
(чўккан 
техника 
ичида 
бўлганда, 
люкларни очаѐтганда, юқорига ва 
қирғоққа сузиб чиқаѐтганда) 
ўртача жисмоний иш бажарганда: 
11.
қуруқлиқла (юриш, енгил 
деталларни 
йиғиш), 
механизмларга хизмат кўрсатиш 
180 
-
180 
-
75 
200 
120 
200 
90 
75 

---

102 
ва уларни созлашда. 
Оғир жисмоний иш бажарганда: 
2.
қуруқлиқла 
(югуриш, 
катта 
деталларни 
йиғиш, 
нарвонда 
юқорига 
кўтарилиш, 
оғир 
юкларни кўтариш, эмаклаб бошқа 
жойга ўтиш вақтида). 
30(40) 
45 
Фуқаро мухофазасининг ҳимоя қурилмалари. 
Фуқаро 
мудофаси 
қурилмалари 
душман 
томонидан 
қирғин 
қуролларини ишлатиш ҳавфи бўлган пайтда ѐки атом электр станциясида 
офат бўлган вазиятда аҳолини захарловчи радиактив моддалардан кимѐвий ва 
бактериали қуроллардан мудофааланишнинг ишончли қўрғони ҳисобланади. 
Мудофааланиш қурилмалари мудофааланиш усулига қараб мудофаа жойлари 
ва радиациядан паналаниш қринларига бқлинади.
Мудофаа жойлари – бу махсус қурилма ядровий портлашнинг зараловчи 
факторларидан захарловчи моддалардан бактериал қуроллардан ҳимояланиш 
воситасидир.
Мудофаа жойлари мудофааланиш манзили ва радиация қуролига бўлинади. 
Бу махсус жойлар захарловчи факторлардан, шунингдек юқори иссиқлик 
чиқарувчи портловчи бомбалардан, газлардан ва ўтлардан инсонларни 
мудофаалаш учун қурилади. 
Паналаниш жойлари қоидага мувофиқ иккидан кам бўлмаган кириб чиқиш 
эшиклари билан таъминланган бўлади. Паналаниш жойида бундан бошқача 
офат юз берган тақдирда чиқиш учун қўшимча эшик қўйилади. Кейинчалик 
ўша ерларда нарвон билан ташқарига чиқиш учун мўлжалланган эшикни 
қуйиш мумкин. Кўп ўринли (300 дан ортиқ одам) қурилишларда қуриладиган 
эшикларнинг биттасига шилюзли дахлиз, захарлоанган ҳаводан мудофаа 
қилинадиган сиртқи ва ички шамол кирмайдиган эшиклар жиҳозланади. 
Бундай жойларнинг мудофаа қилиш хусусияти бемалол кириб чиқишни 
таъминлайди. Ҳаво тозалаш системаси қоидага мувофиқ ҳавони жанглардан 
тозаловчи ва сузиб алмаштирувчи икки режимда ишлайди. У ҳавони тўлиқ 
тозалаб, ўз ҳолига келтиради. Мудофааланиш жойларида сув билан 
таъминланувчи канализация, илтувчи ва ѐриғлантирувчи системаларнинг 
турли тармоқлари билан боғланиши ихчамлаштирилади. Улар зарарланган 
тақдирда 
ўзидан 
қаршилик 
чиқарувчи 
кўчма 
маторлар 
билан 
ѐруғлантирилади, сув сақлаш идишлари, шунингдек ифлосликларни йиғиб 
солиш учун идишлар билан таъминланади. Бунда умуман илиқлик 
таъминлаш чоралари ишланади. Улардан ташқари, назорат учун комплекслар 
мудофа кийимлари, ѐнғинни ўчирувчи қуроллар ва асбоблар йиғиндиси тайѐр 
холда сақланади.
Радиациядан мудофаланиш жойлари – бу асбобларни ионлаштириш 
нурларидан, радиактив заҳарланган ерларда захарланишдан сақланишни 
таъминлайди. Улар бундан бошқа кучли портлагичларга эга нурлардан 
радиациянинг ўтишидан етарли миқдорда портлаш тўлқинларининг 

---

103 
урилишдаридан заҳарловчи радиактивли моддаларнинг ва бактериали 
қуролнинг таъсиридан сақлайди. Кўп қаватли жойларнинг ертўлаларида 
радиациядан сақланса бўлади. Бундай сақланиш жойларини кузатишда 
ишлаб чиқаришдаги темир, бетон элементлари, ғишт, ѐғоч материаллари ва 
тошлар ҳамда ходалардан фойдаланиш мумкин. 
Радиациядан сақланиш мақсадида барча яроқли ашѐлардан ертўлалар, полиз 
махсулотлари сақланадиган омборлар, ўйдин чуқур ерлар, шунингдек 
деворлари паналаниш хусусиятига эга бўлган ер устидаги иморатлардан 
фойдаланилади. Уйнинг паналаш хусусиятларини ортириш учун дераза ва 
эшикларнинг ўрнини тупроқ билан тўлдириб пана жой ишланади. Мобода 
зарурлик топилса сиртқи деворнинг ер устидаги томони текширилиб тупроқ 
билан кўмилади. 
Барча эшиклар кигиз билан ѐки юмшоқ газлама билан тиғиз қилиб ѐпилади. 
Паналаниладиган ерга (300 одамгача мўлжалланган бўлса), табиий ҳаво 
оқими билан шамоллатгич қўйилади. Бунда сўрувчи қути шамоллатгичдан 
1,5-2 м юқори қўйилади. 
Радиациядан паналаниш жойларининг мудофааланиш хусусияти радиактив 
нурларининг ожизлик каэффициенти билан баҳоланади. 4-жадвалда бир 
қанча жойларнинг мудофаа хусусиятлари кўрсатилган. 
Иморатларнинг турлари 
Радиациянинг ожизлик каэффициенти 
Биринчи 
қаватларнинг 
ичидаги 
хужралар: 
ҳам икки қаватли иморатлар 
ѐғочдан қурилган деворлар 
ғиштдан қурилган деворлар 
Кўп 
қватли 
жойларнинг 
юқори 
қаватининг ички хужралари: 
бир қаватли ва икки қаватли 
иморатларнинг ертўлалари 
ѐғочдан ишланган бўлса
тошдан ишланган бқлса 
Кўп 
қаватли 
иморатларнинг 
ертўлаларининг ўртача бўлими
2 
5-7 
50 
7-12 
200-300 
500-1000 
Ертўлалар билан ускуналанган иморатларнинг ичидаги хужраларнинг 
мудофаа хусусияти бир неча метрга ортади. Шундай қилиб, ѐғочдан 
тикланган уйлар каэффициенти тахминан 100 гача, тошдан ишланган уйлар 
800 минггача бқлади. Ускуналанган пана қрни радиациянинг 7-12 м га 
пасайтиради. Ускуналангани эса 350-400 м га камайтирилади. Оддий 
тозаланиш ўринларига усти ѐпилмаган ва ѐрилган ертўллар киради. 
Ер тқла ернинг устидаги иморатлардан юқори бўлиб, қор, ѐмғир 
сувлари ичига оқиб кетмайдиган бўлиши керак. Ер тўла аввал тепаси очиқ, 
бостирилмаган турда қурилади. Узунаси 15 м дан кам бўлмайди. Чуқурлиги 
1,8-2 м, эни –1,1-1,2 м бўлади. Ертўланинг узунлиги бир одамга 0,5-0,6 м 

---

104 
ҳисобида белгиланади. Ертўлада одамларнинг ўртача жойлашиши 10-15 
одам, энг каттасида 50 одамгача жойлашади.