Табиатдан фойдаланиш и=тисодиёти (тфи) фанининг илмий-назарий асослари

Мавзуга оид таянч иборалар ва тушунчалар. Табиатдан нотўғри фойдаланиш, ижтимоий-иқтисодий оқибат, экологик мувозанат, экологик кризис.
Мавзуга оид асосий муаммолар.
1.Табиат мураккаб тизим доирасида.
2.Ижтимоий-иқтисодий оқибатларни баҳолаш йўналишлари.
3.Орол денгизи ва унинг муаммолари.
1-савол бўйича ўқитувчининг мақсадлари.
-Табиат мураккаб тизим эканлигини тушунтириб бериш;
-Табиатдан нотўғри фойдаланиш оқибатларини ёритиб бериш;
1-савол баёнига оид муаммолар.
-Табиат мураккаб тизим;
-Табиатдан нотўғри фойдаланиш ва унинг оқибатлари;
Идентив ўқув мақсадлари:
-Табиат мураккаб тизим эканлигини тушунтириб беради;
-Табиатдан нотўғри фойдаланиш оқибатларини ёритиб беради;
1-асосий савол баёни.
Табиат ўта мураккаб тузилмага эга, айни замонда у жуда нозик ҳисобланади. Табиат географик қобиқ миқёсида геосфераларнинг ўзаро боғлиқлиги ва таъсирида бўлиш билан бирга унинг хохлаган геотизимида табиий компонентлари ҳам ўзаро боғлиқлиги ва таъсири ниҳочтда кучли ифодаланади. Бинобарин, ер куррасида ва унинг сферадорлари ва компонентлари ҳамда мажмуалари бир бутун яхлит динамик геотизм ташкил қилганки агарда бу табиий ҳолатга меъёридан ортиқча таъсир этилса маълум ҳудудда турли ўзгаришлар содир бўлади. Ўзгаришнинг миқёси ташқи ёки ички таъсир кучи ва унинг мунтазамлигига боғлиқ. Шу жиҳатдан қараганда инсоннинг хўжалик фаолиятининг табиатга таъсири натижасида уч турдаги оқибатлар келиб чиқади: экологик, иқтисодий ва ижтимоий.

Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг экологик оқибати мавжуд қулай вазиятнинг жиддий вазият алмашишида аниқ ифодаланади. Вазиятнинг ўзгариши одатда атмосфера ҳавоси, сув, тупроқ, ўсимлик ва бошқа компонентларнинг ифлосланиши, шунингдек аҳолининг соғлигини жиддийлашуви натижасида содир бўлади. Бу ўзгаришларнинг катта ҳудудлар мисолида иқтисодий жиҳатдан баҳолаш аслида мумкин эмас, жуда мураккаб масала ҳисобланади. Табиат ресурсларининг даградацияси, қашшоқланиш ва муомаладан чиқиб қолиши ҳам катта иқтисодий зарарга олиб келади. Ўтган асрнинг 70 йилларида Марказий Осиё ва Жанубиў Қозоғистонда пахта етиштириладиган минтақада тупроқ шўрланиши ҳисобига йилига 2 млн т (шундан Ўзбекистонда 600-700 минг т) кам пахта ҳосили олинган, ҳозирда ҳам тупроқ шўрланиши катта майдонларда ривожланган, демак йилига камида 1,5-2 млн т кам ҳосил йиғиштирилиб олинмоқда. Бу рақамни тегишли ҳисоб-китоб қилиш йўли билан қанча иқтисодий зарар кўрилаётганини билиш қийин эмас.

Табиатдан нотўғри фойдаланишнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолаш амалий жиҳатдан аҳамиятга эга, иқтисодий зарарни одатда, табиий ресурсларни деградацияга берилиши, қашшоқланиши, муомаладан чиқиб кетишини пул воситасида баҳолаш тушунилади. Экологик зарарни иқтисодий баҳолаш ҳар бир компонент ёки ресурс табиий ҳолда (ёки инсон томонидан ўзгартирилган маданийлашган вазият) миқдорий аниқланади, сўнгра у иқтисодий жиҳатдан баҳоланади. Айтайлик, маълум суғорма ер ирригация эрозияси натижасида кучли даражада ювилиб кетди, дейлик. Бу вазиятда ювилиб кетган тупроқ майдони аниқланади, унинг ҳосилдорлик даражаси, механик таркиби, сифат белгилари баҳоланади, аввал пахта ёки бошқа (ғалла, полиз ва бошқалар) экинлардан олинагн ўртача (ҳар га майдонга ц ҳисобида) маҳсулдорлиги белгиланади. Шундан, сўнг ювилган ернинг иқтисодий баҳоси аниқланади. Баҳолашда етказилган зарар фақат бир йил (ўша йилнинг пул қадрига нисбатан) учун ҳисоб-китоб қилинади.