Табиатдан фойдаланиш и=тисодиёти (тфи) фанининг илмий-назарий асослари

Назорат топшириқлари.
-Табиат компонентлари орасидаги ўзаро алоқадорликни тушунтиринг?
-Экологик самарадорликка олиб борувчи йўлларни изоҳланг?
-Табиат компонентлари орасидаги барқарор хусусиятни тушунтиринг?
2-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсадлари.
-Экологик самарадорлик моҳиятини тушунтириш.
-Экологик самарадорлик балл кўрсаткичларини баён қилиш.
2-савол баёнига оид муаммолар.
-Экологик самарадорлик ва унинг афзалликлари.
Идентив ўқув мақсадлари:
-Экологик самарадорлик моҳиятини тушунтиб беради.
-Экологик самарадорлик балл кўрсаткичларини ёритади.
2-асосий савол баёни.
ЭС табиий муҳитда турли даражада мавжуд бўлади, бу аниқ ҳудуднинг табиий шароити ва ресурсларининг хусусиятлари билан боғлиқ. Бизнингча, табиий мажмуаларнинг экологик самарадорлигини қуйидаги баллар асосида кўрсатиш таклиф қилиш мумкин, масалан: самара йўқ-0 балл, паст самара-1-3 балл, ўртача-4-6 балл, юқори-7-9 балл, энг юқори 10-12 балл.
Нолл балл одатда фойдаланилмайдигаг ҳудудлар учун хос, масалан кучли парчаланган рельеф шакллари (бедленд), барханлар, шўрхоклар, туб жинслар очилиб қолган тоғ ёнбағирлари, шўр билан қопланган ботиқлар ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Бу табиат комплексларини хўжаликда фойдаланиш имконияти йўқ даражада, баъзи вазиятларда рекреация объекти сифатида фойдаланиш мумкин, лекин бу камдан-кам бўлади, чунки барханларда қуёш радиацияси кўп бўлганлиги тўфаёли баъзи касалликларни даволаш мумкин, шўр ва шўр балчиқлар ҳам баъзи ҳолларда касалликларни даволашда ишлатилади. Агар булар эътиборга олинмаса, кўрсатилган мажмуаларнинг экологик самарадорлиги йўқ даражада.
Паст самара 1-3 балл табиат мажмуасининг фақат бир компоненти ресурсидан фойдаланиш имконияти бор, лекин у ҳам камбағаллиги билан ажралиб туради. Масалан, тузилмали баландлик ва плптолпрнинг яйловлари (гектарига 0,5-1 ц), Орол денгизининг қуриган қисми яйловлари (0-0,5) ва бошқа. Агарда яйловлар деградацияга берилса, мавжуд самарадорлик янада камаяди ва нул баллга тушган бўлади.
Ўртача экологик самара 4-6 балл табиий мажмуанинг икки компоненти ресурсларидан фойдаланиш имкони мавжуд: яйлов ва тупроқ. Амударёнинг чўллашишга берилган Оролбўйи делтаси аосан яйлов сифатида фойдаланилмоқда, лекин сув кўп бўлган хиллари қулай ерларда кичик майдонларда деҳқончилик билан ҳам шуғулланилади ва бошқалар.
Суғориладиган ерлар юқори экологик самара-7-9 баллга эга, чунки суғорма ерларнинг маҳсулот етказиб бериш даражаси деҳқончиликда энг катта кўрсаткичга мансуб. Бу хусусият, айниқса, мелиоратив шароитлари қулай ва тупроқ унумдорлиги юқори бўлган ерларда янада яққолроқ сезилади. Ерларнинг мелиоратив шароитлари оғир бўлган воҳаларда юқори экологик самарадорликка инсон томонидан бошқариладиган муҳандислик тизимлари асосида эришилади.
Энг юқори экологик самарадорлик 10-12 балл –суғорма ерларда рекрация тизимлари ривожлантирилган бўлса ёки маҳсулдор яйлов зонасида мавжуд бўлган рекрация бойликларидан самарали фойдаланилаётган ҳудудларни мисол сифатида кўрсатиш мумкин. Бу борада Чирчиқ ва Қашқадарё ўрта ва юқори оқимларидаги табиат комплексларини энг юқори самарага эга деб ҳисоблаш мумкин.