Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

Urusn aratasida 1* a 1 1 1 ■ 5 ■ x * 1 '1 1 1 ■ 1 ■ 1
liz mustamlakachi ma munyati bilan kehshib, „Hindiston kengashlari haqida qonun“ nomli hujjat qabul qildi. Bu qonunga ko‘ra, aholining faqat yarim foizigina saylov huquqini oldi. Saylovlar diniy jamoa asosida o‘tkaziladigan bo‘ldi (ya’ni hindlar va musulmonlar alohida-alohida ovoz bera^li^an bo‘ldilar). Bundan maqsad hindlar va musulmonlar o‘rtasiga nifoq solish edi.
Bu davrda Hindiston Buyuk Britaniyaning bo‘lg‘usi jahon urushi rejalarida muhim rol o‘ynay boshladjJ Shunihg uchun ham u Hindis- tondagi vaziyatni yumshatishga intildi. Mustamlaka ma’muriyati ish vaqtini 12 soat bilan cheklash haqida qonun qabul qildi.
1911-yil mehnatkashlarning tyuakatlaridan cho‘chigan mustamla­ka ma’murlari bo^ib^ashlangan Bengaliyani birlashtirishga majbur bo‘ldilar. Poytaxt xavfsizroq hududda joylashgan Dehliga ko‘chirildi.

1. 
   Hindistonning qay tarzda Buyuk Britaniya mustamlakasiga ay- lauganligini eslang.
   
2. 
   Ingliz mustamlaka zulmmmg ayanehh oqtbatlanga mtsollm keif­, "^ng; ... ... ....
   
3. 
   Hindiston xalqming mtihy ozodhk karakattda Ibndtston mdhy Kongressining tutgan о rni haqida mmalami bihb oldingiz?
   
4. 
   Qiyosiy tahlil qiling: Hindiston va Xitoy taraqqiyotining o‘xshash va o‘ziga xos xususiyatlarini qayd eting.
   

1. 
   O‘ylab ко‘ring-chi, nega HMK kurashning tinch yo‘lini tanla- Ы gan?
   
2. 
   Qishloq xo‘jaligida monokultura nimaligiga izoh bering.
   
3. 
   Buyuk Britaniya Hindistondagi oliy ta’limga qanday ta’sir ko‘r- satdi?
   
4. 
   Nima uchun huquq fakultetlari yopib qo‘yildi?
   
5. 
   Tilak ta’limotining mohiyatini izohlang.
   

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Eron
Buyuk Britaniya va xiX asr oxiri va XX asr boshlarida Eron Rossiyaga qaramlikning dunyo sarmoyador davlatlarining yarim- mustamlakasiga aylandi. Shoh tuzumi va mustamlakachilik zulmi xalq ahvolini yanada og‘irlashtirdi. Mam- lakatda noroziliklar kuchaydi.
Erondagi mustabid hokimiyat yirik yer egalari, viloyat hokimlari hamda urug‘larning xonlariga tayanar edi. Eronda sanoatning bur- jualashuvi sust kechdi. Yer dehqonlami ekspluatatsiya qilib kelayot- gan mulkdorlar qo‘lida edi. Shaharlarda yashovchi hunarmandlar va mayda savdogarlar kabi dehqonlar ham sudxo‘rlar tomonidan qarzga botirilgandi.
Eron yirik yer egalari, savdogarlari va su^o‘rlari shoh hokimi- yatini cheklab qo‘yishni, o‘z mulklarining d^xlsiz bo‘lishini, guber- natorlar va xonlar o‘zboshimchaligiga barham berishni, eronlik sar- moyadorlaming huquqlarini chet ellik kapital egalari bilan teng qilib qo‘yilishini talab qildilar.
Eronga kapital chiqariSft* bo‘yicha Buyuk Britaniya birinchi o‘rin- da edi. 1872-yili Eron neft konlaridan foydalanish, tosh va temiryo‘l qurish konsessiyalari olindi. 1889-yili ingliz monopolisti Reyter Eron­da „Shahanshohbank^ochishga erishdi. Shartnomaga ko'ra, bank qo- g oz pullar.chiqansh va mamlakat yeiosti boyliklandan erkin foydala- msh huquqim o dl. Eron Buyuk Bntanryadan 9,6 nulhon font sterhng qarz bohb qoldi.
Eronm qaram qihshda Rossiya ham ishtirok etdi. Birinchi jahon urushi arafasida Eronning Rossiyadan qarzi 164 million rublni tashkil etdi. Eronning iqtisodiy qaramligi siyosiy qaramlikni ham kuchay- tirdi. Ayniqsa, ruslaming shoh saroyiga ta’siri kuchli edi. Inglizlar esa boshqa yo‘ldan bordilar. Ular Fors viloyatidagi baxtiyorlar qa- bilalarini, Huziston xonlarini markazga, shoh hukmronligiga qarshi gijgijlab turdilar.
Ichki ijtimoiy ziddiyatlar, tashqi iqtisodiy va siyo- Eron inqilobi siy siquvlar Eronda 1905-yili inqilobiy harakat boshlanishiga sabab bo‘ldi.
Aholi butun mamlakat sanoat tarmoqlariga xo‘jayinlik qiluvchi rus-ingliz sarmoyadorlarini mamlakat hududidan chiqarib yuborishni talab qildi.
Mamlakatda umumiy ish tashlash yuz berdi. Shoh hukumati ish tashlovchilardan shafqatsiz o‘ch olishga kirishdi. Bunga javoban xalq harakati boshlanib ketdi. Unda kurashning best usuli qo‘llandi. Best- da o‘tirgan odamga jazo chorasi qo‘llash mumkin emas edi. Namo- yishchilar ,,adolatxona“ tashkil etish, shafqatsiz amaldorlami haydash talabi bilan chiqdilar.
Shoh xalq harakatiga qarshi qo‘shindan foydalanmoqchi bo‘ldi. Biroq qo‘shin xalqqa o‘q uzishdan bosh tortdi. Natijada, 1906-yilning avgustida shoh konstitutsiya qabul qilish haqida farmon chiqarishga majbur bo‘ldi. Lekin farmon ijrosiz qolgach^xalq yana qo‘zg‘aldi. Buning oqibatida Tabrizda Eron tarixida birinchi parlament - Majlis tuzildi. Majlis Eron sotsial-demokratlari ta’siri ostida edi. Shoh xalq tazyiqi bilan Majlisga saylovlar о‘^Mhzish^ haqida farmon chiqardi. Kojarlar (ya’ni shoh urug‘iga mansublar), ruhoniylar, savdogarlar, zamindorlar va dehqonlar, hunarmandlar - jami 6 ijtimoiy qatlam saylov huquqiga ega bo‘ldilar.
1906-yilda Majlisg^ saylov o‘tkazildi. Shoh Muzaffariddin konsti- tutsiyaning birinchi qismini tasdiqladi. Unga binoan, shohga barcha qonunlami tasdiqlash^bufefet qabul qilish, uning ijrosini nazorat qi- lish huquq. berildi. Chet elhklar bilan tuziladigan iqtisodty bitimlarga Majlismng rozAgjZohnishi belgilab qo ytldt.
1907-yilda shoh Muzaffariddin vafot etgach, taxtga mustabid tu- zum tarafdori, yangilikka qatshi Muhammad Alishoh o'tirdi U in- qtlobiy о zgansh arga qarsta kurashnt rejalashttrdi. Yang, shoh Maj- hsga qat ly qarshi edi. Lekin inqilobiy harakat ко lami um Eronda konstitutsiyaviy tartibni saqlab turishga majbur etdi. Shu bilan 1905- 1907-yillardagi Eron inqilobining birinchi bosqichi tugadi.
T -i v • -11- l• 1907-1911-yillar Eron inqilobining ikkin-
Inqilobmng ikkinchi . ,. _TT ,ⁿ. ,. °
chi davn deyiladi. Harakat endi, asosan, mustamlakachilarga qarshi qaratildi.
Ayniqsa, mujohidlar tashkiloti katta ta’sirga ega bo‘ldi. Ular ya- shirin saylov huquqi, jamiyatlar tuzish, shaxs erkinligi, shoh yerlarini musodara qilish, ish vaqtini 8 soat qilib cheklash, bepul va majburiy ta’lim joriy qilish kabi talablar bilan chiqdilar.
Demokratik harakat ta’siri ostida shoh zamindor zodagonlaming nafaqasini qisqartirdi. Feodal zamonga xos bo‘lgan unvonlami be- kor qildi. Poraxo‘rlik, tamagirlikka qarshi kurash to‘g‘risida qonun e’lon qildi. Shoh Eron konstitutsiyasining eng muhim demokratik mazmundagi moddalarini tasdiqlab imzo chekishga rozi bo‘ldi. Qo­nun oldida hamma teng, shaxs va mulk daxlsizligi, jamiyatlar tuzish, majlislar o‘tkazish, dunyoviy sud (shariat sudi bilan bir qatorda), qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi davlat organlarini ajratish kabi moddalar muhim ahamiyatga ega edi.
Ayni paytda, shohga katta huquqlar ham berildi. Chunonchi, shoh j avobgarlikdan ozod shaxs, Bosh qo‘mondon sifatida urush e’lon qi- lish, sulh tuzish, vazirlami tayinlash va bo‘shatish kabi huquqlarga
ega edi. Shohning konstitutsiya va qonunlarg^ jsodiqlik haqida qa- samyod qilishi qoida qilib qo‘yildi. Qabul qilinayotgan qonunlaming shariatga muvofiqligi ustidan nazorat qilish uchun besh ulug‘ ulamo tayinlanadigan bo‘ldi. 11
Buyuk Britaniya - Rossiya bitimi
itamlakachilari Erondagi inqilo- biy o‘zgarishlarga befarq qarab turmadi. Ular Eronga nisbgfan zo‘ravonlik siyosati yuritdi- lar. 1907-yilda Buyuk ^jitaniya-Rossiya bitimi imzolandi. Bitimga ko‘ra, Eron uch qismga bo‘lindi. Shimoliy Eronning Rossiya, Janu- biy Eronning Buyuk Britaniya ta’sir doirasida bo‘lishi tasdiqlandi. Eronning 0-rta qismi esa betaraf deb e’lon qilindi Ayni paytda bu davrda shoh inglizla^va ruslar yordamida 1908-yilda aksilmqilobiy davlat to‘ntarishi o‘tkazdi. Rossiya kazak qo‘shinlari Majlis binosini to’pga tntdi Majlis tarqatib yuborildi Demokratik matbuot taq.qlandi
Majlis halokatga uchragach, mqtlobty harakat markazi Tabnzga ko chdi. Shoh qo shinlari Tabnzga hujum qildi va shahami qa- mal qildi. Oqibatda, ocharchilik boshlandi. Tashqi dunyodan uzib qo‘yilgan Tabriz qo‘zg‘oloni yengildi.
Buyuk davlatlarning
Erondagi siyosati
Tabriz qo‘zg‘oloni bostirilgani bilan shoh­ga qarshi harakatlar to‘xtamadi. 1909-yil- da Tehronda Muhammad Alishoh taxtdan
tushirildi. O‘miga o‘g‘li Ahmad shoh deb e’lon qilindi. Konstitutsiya tiklandi. Hukumat mamlakat iqtisodini o‘nglash maqsadida chet eldan qarz oldi. Ichki aksilinqilobchi kuchlar Rossiya va Buyuk Britaniya yordamida inqilobchilarga qarshi hujumga tayyorgarlik ko‘rdilar. Ni- hoyat, Rossiya qo‘shini 1911-yilda aksilinqilobiy davlat to‘ntarishi o‘tkazilishida qatnashdi. Shu tariqa Eron inqilobi bostirildi.
Erondagi 1905-1911-yillar inqilobi katta ijtimoiy hodisa - feo- dal-monarxiya tuzumidan konstitutsiyaviy monarxiyaga o‘tish bosqichi bo‘ldi.
Birinchi jahon urushi arafasida Eronning xorijga tobeligi yanada kuchaydi. 1912-yilda 1907-yilgi Rossiya-Buyuk Britaniyaning ta’sir doiralari haqidagi bitimini tan olishga majbur etildi.