Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

®Panislomizm - XIX asr oxirida butun musulmon olamini mustam- lakachilarga qarshi kurashda birlafhtirishVo‘g‘risidagi harakatga Rossiya va Buyuk Britaniya imp^riyalari, shuningdek, sobiq Ittifoq tomonidan berilgan sun’iy nom.
Panturkizm - turkiy xalqlarni birlashtirish g‘oyasiga Rossiya va Buyuk Britaniya imperiyalari, shuningdek, sobiq Ittifoq tomonidan berilgan rasmiy nom.
Senat (lot.) - qadimgi Rimda respublika davrigacha urug‘ oqsoqol- larining yig‘ini.
Jasbkil efflgan lurk burjua-pomeshik par- tiyasi. „Birhk va taraqqiyot partiyasi a zolannmg yevropacha nomi.

1. 
   Bir vaqtlar dunyoning kuchli davlati bo‘lgan, mustamlakalari uch qit’aga yoyilgan Usmonli turklar imperiyasi nega XIX asr oxi­ri - XX asr boshlarida amalda yarimmustamlaka holatiga tushib qoldi?
   
2. 
   Usmonli davlatida qay tariqa konstitutsiyaviy monarxiya qaror topdi?
   
3. 
   Nima uchun sulton Abdulhamid II hukmronligi davri Usmonli davlati tarixida ,/ulm davri“ deb nom olgan?
   
4. 
   „Yosh turklar“ inqilobi qay tariqa g‘alaba qozondi?
   
5. 
   „Yosh turklar“ hukumatining Germaniya bilan yaqinlashishidan ko‘zlagan maqsadlari nimalardan iborat edi?
   

1. 
   „Iqtisodiy bilim asoslari“ fanidan olgan bilimlaringizga tayanib, „moliyaviy bankrot“ tushunchasini izohlab bering.
   
2. 
   „Yosh usmonlilar harakati" tashkilotining faoliyati nimalardan iborat edi?
   
3. 
   „Yosh turklar“ kimlar edi? Ular qanday siyosat yuritishdi?
   
4. 
   Usmonli davlati Germaniya bilan ittifoq shartnomasi imzola- masligi mumkin edimi? Agar mumkin bo‘lmagan bo‘lsa, nima uchun shunday edi?
   

XIX ASR OXIRI - XX ASR BOSHLARIDA AFRIKA MAMLAKATLARI
33-§. Shimoliy Afrika mamlakatlari
Ijtimoiy-siyosiy hayot _biming V
janubiy chegarasiga qa- dar aholining ko‘pchiligini arablar^tashkil^etardi. Bu hududlarda bar- barlar, habashlar va boshqa xalqlar^ham yashardi.
XIX asming 70-yillariga qadar Afrikaning shimolida va shimoli- sharqida, ya’ni arablar yashovchi hududlarda mutlaq monarxiya tu- zumlari hukm surardi. Ulardan rasman Usmonli imperiyasi tarkibiga kirgan Misr, Tripolitaniya, Kirenaika (hozirgi Liviya) va Tunis esa amalda Usmonli davlati sultonligiga itoat etmasdilar.
XIX asr oxiq_ya XX asr boshlarida Misr va Sudan Buyuk Bri- tamyamng, Tunis, Jazoir va Marokash Fransiyanmg, Marokashmng bir qismi Ispaniyaning, Liviya esa Italiyaning mustamlakalariga aylandi.
Misrning asoratga solinishi
Misming XIX asr oxiri - XX asr boshla- ridagi tarixi Usmonli davlati hukmronligidan ozod bo‘lish va inglizlaming mustamlakachi- lik siyosatiga qarshi kurash bayrog‘i ostida o‘tgan o‘zgarishlar davri bo‘ldi.
Musulmon ruhoniylaridan al-Azhar madrasasida mudarris bo‘lgan Jamoliddin al-Afg‘oniy va uning shogirdlari milliy ozodlik harakatida katta obro‘ qozonishdi. Ular barcha musulmonlami mustamlakachilar- ga, Usmonli davlati zulmiga qarshi birlashuvga, konstitutsiyaviy tu- zum o‘rnatilishiga chaqirdilar. 1871-yilda Jamoliddin al-Afg‘oniy „Xizb ul-Vatan“ („Vatan partiyasi“) partiyasini tuzdi. Bu partiya chet 116
elliklarga qarshi „Misr misrliklamiki“ shio­ri ostida kurashdi. ,,Vatan“chilar hukmdor (Hadiv)ning huquqini cheklovchi konsti- tutsiya uchun kurashdilar. 1882-yil Ha- div yangi qonunga imzo chekishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, hukumat Deputatlar palatasiga bo‘ysunadigan, parlament budjet ustidan nazorat qilish huquqini oladigan, birorta qonun deputatlar palatasi rux- satisiz qabul qilinmaydigan bo‘ldi. Bular- ning hammasi feodal mustabid tuzumidan burjua parlament tuzumiga o‘tish yo‘lidagi

Suvaysh kanali
katta g‘alaba edi. Chet elliklar Misr hukumatiga ultimatum yuborib, amaldagi hukumatni tarqatishini talab qildilar. Mustamlakachilaming bu talabi bajarilmadi. Bunga javoban Buyuk Britaniya 1882-yilda Is- kandariyani to‘plardan o‘qqa tutdi. Uning desanti shahami egalladi. Bunga qarshi, Misr qo‘shini rahbarlaridan biri Ahmad Orabibey Qo- hirada oliy davlat organi - Muvaqqat'kengash tuzdi. U katta qo‘shin to‘pladi. Ko‘p o‘tmay inglizlar Suvayshni bosib oldilar va Qohiraga yurish boshladilar. Misr qo‘shinlari yengildi. Polkovnik Ahmad Ora­bibey Seylon oroliga umrbod surgun qilindi. Shunday qilib, Misr Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. Buyuk Britaniya Misrda Usmonli imperiyasi hokftniyatini rasman tugatmadi. Misr hadivlari sulolasi, Vazirlar kengashi nomiga bo lsa ham saqlandi. Moliya usti- ^dan "^aZOra ,^t0 maslahatchilanga о di ......
1888-yilda Istanbulda Suvaysh kanahdan foydalamsh bo yicha Buyuk Britaniya, Genuaniya, Ispaniya, Italiya, Rossiya, Usmonli dav- lati, Fransiya davlatlari konvensiya imzolashdi. Unga ко ra, kanaldan barcha davlatlar xoh urush, xoh tinchlik paytida bo‘lsin erkin foy- dalanish huquqini olishdi.
Milliy ozodlik uchun kurashning faol tarafdori bolgan ,,Vatan“ partiyasi inglizlar nazarida eng xavfli bo‘lib chiqdi. Uni kuchsizlanti- rish uchun keskin choralar ko‘rildi. Natijada, ,,Vatan“ partiyasi keng siyosiy kurash yolidan yakka terror yoliga o‘tib ketdi.
Ammo ozodlik harakati esa boshqa ko‘rinishlarda davom etdi. Majlis vitse-prezidenti Saad Zaglul demokratik, milliy ozodlik ruhi- dagi deputatlami o‘z atrofiga to‘plab, majlis nomidan ingliz hukm- ronligiga qarshi hujjatni o‘tkazishga erishdi.
. XIX asr oxin - XX asr boshlanda
Mahdiylar qozgoloni , .. ₄. .
^{J 6} Sharqiy Sudan Misr qaramog ida edi.
1881-yilda sudanliklarning yetakchisi Muhammad Ahmad xalqni Misr-Usmonli davlati zulmiga hamda yevropaliklarga qarshi muqad- das urushga chaqirdi. Muhammad Ahmad o‘zini mahdiy deb e’lon qildi. Gubemator mahdiyni qamash uchun yuborgan harbiy guruh yo‘q qilib tashlandi.
1882-yilda Xartumga misrlik Abdul Qodir general-gubemator etib tayinlandi. U mahdiylar harakatini bostirishga urindi. Lekin mag‘- lubiyatga uchradi. General Xiks boshliq ingliz qo‘shini Sudan ansor- lari tomonidan qirib tashlandi. Inglizlar Sudanga general Gordon boshchiligida harbiy qism yuborishdi. Biroq bu qo‘shin ham ansorlar tomonidan yo‘q qilindi va Sudan ozod qilindi.
1885-yilda Sudanda mustaqil mahdiylar flavlati tuzildi. Qo‘zg‘olon rahbari Mahdiy Muhammad Ahmad vafot etib, uning birinchi xalifi (xaliflari to‘rtta edi) Abdulloh hokimiyatm o‘z qo‘liga oldi. Omdur- man shahri poytaxt etib belgilandi. Qo‘sh*n davlatning asosiy tayan- chi bo‘lib qoldi.
Biroq mamlakatda ichki nizo kuchaydi. Aynan shu omil mahdiy- lami kuchsizlantirdi. Bundan foydxilangan Buyuk Britaniya Efiopiyani Sudanga qarshi gijgijladi. Natijada, 1885-yilda ikki davlat o‘rtasida urush harakatlari boshlandi. Efiopiya hukmdori Yo‘xonni Abdulloh- ga murojaat qilib, ultiumiy dushmanga qarshi birgalikda kurashga chaqirdi. Lekin Abdulloh tuning evaziga Yo'xonnidan islom diniga otishim talab qfMl. Oqibatda, zarur bihm tuzilmay qoldi. Efiopiya- Sudan urushida ко p qon to kildi. 1889-yilda Efiopiya imperaton Menelik sudanliklar foydasini ko'zlovchi bitimni imzolashga majbur ^b0‘¹.^dJ„„ .. .. - . „ . .. . .
1889-yil avgustda esa Buyuk Britaniya-Misr birlashgan qo shinlan Sudan mahdiylari qo‘shini ustidan g‘alaba qozondi va Sudanning asosiy qismini bosib olishga erishdi.
Buyuk davlatlarning Shimoliy Afrikadagi siyosati
Jazoirda mustamlaka ,Yosh Jazoir“ partiyasi
1881-yil Tunisda Fransiya hukmronligi o‘matilgan va bungacha u Jazoimi ham egallagan edi. Jazoirda XIX asr oxiri­da 300 mingdan ortiq fransuz yashardi. Hosildor yerlar fransuzlar qo‘lida edi.
zulmiga qarshi kurash boshlandi. 1912-yilda tuzildi. Bu partiya sud ishlarida jazoirliklar uchun „mahalliy kodeks“ nomli kamsituvchi tartibni bekor qilish, soliq to‘lashda jazoirliklar va yevropaliklami tenglashtirish, xalq mao- rifini kengaytirish, saylanadigan lavozimlarda arablar uchun o‘rinlarni ko‘paytirish kabi talablami qo‘ydi.
Yevropa davlatlarining mustamlaka taqsimotida Fransiya Maro- kashga ham ega bo‘ldi. Italiya Fransiyaning Marokashga nisbatan hu- quqlarini tan oldi. Buning evaziga Italiya Liviyaga daxldor huquqqa ega bo‘ldi. Fransiya Marokashga qarshi urush ochish uchun bahona qidirar edi. 1907-yilda Marokash shahrida fransuz shifokori o‘ldirildi. Shu bahonada Fransiya zudlik bilan urush harakatlarini boshlab yubordi. Qisqa vaqt ichida Fransiya Marokashning barcha asosiy shaharlarini bosib oldi. Marokashning ba’zi hududlari esa Ispaniyaga berildi. Liviya uzoq vaqt Usmonli davlati musta^jlakasi bo‘lib keldi. 1911-yil 29-sentabrda Italiya Liviyaga bosqinchilik urushi boshladi. Usmonli davlati tayinli javob chorasi ko‘rolmadi. Oqibatda, 1912-yil Liviya Italiya mustamlakasiga aylandi.