Ta 'Um maktablarining 9- sinfi uchun darslik sifatida tasdiqlagan

Xendrik Vitboyning о ‘g ‘li

1914- 1918-YILLARDAGI BIRINCHI JAHON URUSHI
€ Birinchi jahon urushining boshlanishi '§• va borishi
Urushning boshlanishi Birinchi jahon urushining bosh sababi ikki harbiy-siyosiy guruh о rtasida bo lingan dunyoni qayta bo‘lib olish uchun boshlangan kurash edi. Dunyoning yetakchi davlatlari o‘z yovuz maqsadlari yo‘lida ma’naviy tubanlik- ka ketib, boylik orttirish uchun millionlab insonlami qurbon qilishga bel bog‘ladilar. 1914-yilning 28-iyulida serbiyalik millatchi G. Prin- sip tomonidan Sarayevo shahrida Avstriya-Vengriva taxti vorisi Frans Ferdinand o‘ldirildi.
Avstriya-Vengriya hukumati Serbiyaga juda haqoratli talablar qo‘yilgan ultimatum yubordi. Serbiya hukumati ultimatumning faqat birgina talabiga, ya’ni suiqasd yuzasidan o‘tk«fciladigan tergov ishlari- ni Avstriya-Vengriya davlat huquqiy idoralari olib borishiga rozilik bermagan. Bu esa Avstriya-Vengriyaning 28-iyulda Serbiyaga urush e’lon qilishiga bahona bo‘ldi. Serbij^i ittifoqchisi Rossiya bunga ja- voban qisman harbiy safarbarlik e’lon qildi.
Bundan Germaniya hukmron doiralari 1-avgustda Rossiyaga, 3-avgustda esa uning ittifoqchisi Fransiyaga urush e’lon qilish uchun bahona sifatida foydalandi Aym paytda, Germaniya Belgiyaning be- taraflik. maqomini bffiib bu davlatga hujum qildi_ Belgiyaning be- tarafligi to g nsidagi xalqaro hujjatm bir vaqtlar Prussiya ham im- zolagan edi. Biroq Germaniya hukumati. bu hujjatni surbetlik bilan „bir parcha qog oz deb atadi. Germamyamng Belgiyaga hujumiga javoban Buyuk Bntamya Belgiyani himoya qilish bahonasi bilan 4- avgust kuni Germaniyaga urush e’lon qildi. Birinchi jahon urushi shu tarzda boshlanib ketdi. Yaponiya Germaniyadan Xitoydagi mustam- laka hududlarini Yaponiyaga berish talabi bilan chiqdi. Rad javobini olgach, 23-avgustda Yaponiya Germaniyaga qarshi urush e’lon qil­di. Germaniya Usmonli turklar imperiyasini, keyinchalik Bolgariyani o‘z tarafida turib urushda qatnashtirishga muvaffaq bo‘ldi. Tez orada Kavkazorti, Suriya va Falastinda, Bolqon yarimorolida, shuningdek, Germaniyaning Afrikadagi mustamlakalarida yangi frontlar vujudga keldi.
Yashin tezligida g‘alabaga erishishning barbod bo‘lishi
Fransiyaga hujum qilishi,
Germaniya qo‘shini generali fon Shliffen у ashin tezligida g‘alabaga erishish rejasini tuzib chiqqan edi. Rejaga ko‘ra, Germani­ya qo‘shini betaraf Belgiya hududi orqali Germaniya-Fransiya chegarasida to‘plangan
Fransiya armiyasini qurshab olib, uni kuzgacha tor-mor etishi va shu orqali Fransiyaning taslim bo‘lishiga erishishi kerak edi. So‘ngra, qisqa vaqt ichida Rossiyani ham tor-mor keltirish mo‘ljallangan edi.
3-avgustda shiddat bilan hujumga o‘tgan Germaniya qo‘shini ya- qin bir oy ichida Parijga yaqinlashib qoldi. Fransiyaning taslim bo‘- lishi muqarrardek edi. Hatto, hukumat vaqtincha bo‘lsa-da, Parijdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi.
Biroq Shliffen rejasi amalga oshmay qoldi. Bunga Fransiya hu- kumatining iltimosiga ko‘ra, 17-avgust kur# Rossiyaning Germaniya va Avstriya-Vengriyaga qarshi boshlagan hujumi sabab bo‘ldi.
G‘arbiy frontda Germaniya harbiy qudratining ma’lum darajada kuchsizlanishi Fransiyani saqlab qoldi. NXaqat saqlab qoldi, bu hoi Fransiyaga kuch to‘plab qarshi hujumga o‘tishiga imkon yaratdi. Germaniya rus qo‘shinini Sharqiy Prussiyadan siqib chiqarsa-da, rus qo‘shini Avstriya-Vengriyaga qarttii hujumini davom ettirdi.
Mama daryosi bo‘yida Fransiya va Buyuk Britaniyaning birlashgan qo‘shini 1914-yilning sentabrida Germaniya qo‘shiniga qarshi hujum­ga o‘tdi. Marna jangltta har ikki tomondan 2 mln.ga yaqin jangchi qatnashdi Bu jangda Buyuk Britaniya va Fransiya qo‘shinining qo‘li baland keldi. ^r
Og‘ir ahvolga tushib qolgan nemis qo‘mondonligi 9-sentabrda bu- tun G‘arbiy front bo‘ylab chekinishga majbur bo‘ldi.
Mama jangida erishilgan g‘alaba tufayli, Germaniyaning yashin tezligida g‘alaba qozonish rejasi barbod bo‘ldi.
Usmonli davlatining urushga kirishi
Usmonli davlati hukmron doiralarining aksariyati Germaniya tarafida turib urush- da qatnashishni maqsadga muvofiq deb
hisoblardi. Chunki, ulaming fikricha, Usmonli davlatining o‘zi bosib olishni mo‘ljallagan yerlari yo Rossiya, yoki Buyuk Britaniya qo‘l ostida edi.
Ana shu bosqinchilik niyatini amalga oshirish ilinji Usmonli davlatini 1914-yilning 2-avgustida yashirin sharoitda Germaniya bi­lan ittifoq shartnomasini imzolashga olib keldi.
Germaniya Usmonli davlatiga katta miqdorda qarz taklif etdi. Us­monli davlatidan shu qarzni olgan zahotiyoq urushga kirishga va’da berdi. Germanparast, harbiy vazir va bosh qo‘mondon Anvar posh- sho Usmonli davlati flotiga nemis admirali Sushan qo‘mondonligida Qora dengizga chiqishga va Rossiyaning hududlarini o‘qqa tutishga buyruq berdi.
2-noyabr kuni Rossiya Usmonli davlati urush e’lon qildi. Urush harakatlari Kavkaz di. 5-6-noyabr kunlari Buyuk Britaniya va davlatiga urush e’lon qildilar.
hujumiga javoban unga frontini vujudga keltir- Fransiya ham Usmonli
Antanta harbiy dengiz kuchlari Usmonli
davlatiga qarshi Darda-
nell bo‘g‘ozida harbiy operatsiyalami boshlab yubordi. Germaniya mumkin bo‘lgan barcha imkoniyatlardan foydala^ib, Turkiyaga yor- dam ko‘rsatdi.
katta talafot yet-
Natijada, Buyuk Britaniya harbiy den; kazildi. i¹
Sharqiy froi
ilda asosiy urush hara-
,Buyuk chekinish“
katlari maydoniga aylandi. Germaniya va
Avstriya-Vengriya o‘z qurolli kuchlarjping yarmiga yaqinini Rossiyaga tashlashga qaror qildi. Ittifoqchilaming qo‘shinlari 1915-yilning ba- horida hujum harakatlarini Galitsiyadan (G‘arbiy Ukraina) boshladilar. Natijada, bahor va yozda rus qo‘shini mudofaa janglari olib borishga majbur bo-ldi va mislsiz darajada talafot koTdi. 850 mtng soldat va zobit halok bo Idl.JWO nung natal esa astrga tushib qoldt. Btroq g arbda inghz-fransuz qo shinlan qat ly harakat boshlamadi.
. Rus qo'shini qattiq qarshilik koTsatsa-da, kuchlar noteng bo'lgan janglar naujastda Polshant, Bo ttqbo yt G arbty Belarus va G arbty Ukrainaning bir qismim tashlab chiqishga majbur bo Idi. Bu cheki- nish birinchi jahon urushi tarixiga „Buyuk chekinish" nomi bilan kirdi.
G‘arbiy frontdagi ahvol
Sharqiy frontdagi dastlabki muvaffaqiyat- 1 ar dan ruhlangan Germaniya G‘arbiy frontda­gi ahvolini ham o‘zgartirib olmoqchi bo‘ldi.
Bu o‘rinda u mutlaqo yangi qurol - suvosti kemalariga katta umid bog‘ladi. Shuningdek, Germaniya harbiy harakatlar hududlaridagi har qanday suvusti kemalarini ham cho‘ktirib yuborish niyatida edi. Shunday qildi ham. Germaniya suvosti kemalari Buyuk Britaniya-
ning ,,Luzitaniya“ deb ataluvchi ulkan yo‘lovchilar tashish kemasini cho‘ktirib yubordi. Uning bortida jami 2000 ga yaqin yo‘lovchi (shu jumladan, 126 nafar AQSH fuqarosi) bor edi.
Yo‘lov chi laming yarmidan ko‘pi halok bo‘ldi. Bundan tashqari, Germaniya floti tomonidan yuzlab yuk kemalari yo‘q qilib tashlandi.
Germaniya faqat suvosti kemalaridangina foydalanib qolmadi. U 1915-yilning aprelida Ipr jangida urushlar tarixida birinchi marotaba kimyoviy qurol - zaharli gaz (xlor) ishlatdi. Buning natijasida 15000 kishi zaharlandi. Ulardan 5 mingi vafot etdi. Biroq bu qurol ham Germaniya kutgan natijani bermadi. Antanta qo‘shini tez orada gazga qarshi himoya vositasi (protivogaz) bilan ta’minlandi.
_T. . Italiya rasman „Uchlar ittifoqi“ning a’zosi
Italiyaning urushga , ,,^J , . ” ,. . . , . .
bo lsa-da, uning maqsadi urushda kimning qo‘li baland kelishiga amalda ishonch hosil qilish hamda qaysi tomon Italiyaga urushdan so‘ng ko‘p o‘lja va’da qilishini kutib turish edi. 11
Antanta Italiyaga u so‘ragan hndudlaming barchasini berishga rozi bo‘ldi. 1915-yilning aprelida Antantk bilan Italiya o‘rtasida London- da shartnoma imzolandi. Shartnqpiaga ko‘ra, Italiya bir oy o‘tgach o‘zining sobiq ittifoqdoshlariga qarshi urushga kirishi zarur edi. Bu majburiyat Buyuk Britaniyaning Italiyaga 50 mln. funt sterling hajm- da qarz berishi bilan^niBthhkamlandi. Ko‘p o‘tmay Italiya hukumati „Uchlar ithfoqi- to'g'risidagi shartnomadan cluqqanligini bildirdi 23­may kun, esa A»tnya-Vengnyaga qarsh, urush e Ion q,l
mag‘lubiyati edi.
Yaponiyaning Uzoq Sharq va Tinch okeandagi harakatlari
Yevropada borayotgan urush harakatlari Uzoq Sharq va Tinch okeanda Yaponiya- ning harbiy harakatlari uchun qulay sha- roit tug‘dirdi. U 1915-yilning yanvarida
Xitoy hukumati oldiga Shandun viloyatini Germaniya ta’sir doirasidan Yaponiya ta’sir doirasiga o‘tkazish; Sharqiy Ichki Mo‘g‘uliston va Janubiy Manjuriyada Yaponiyaning mavqeyini yanada mustahkamlash- ga imkon berish; Port-Artur, Janubiy Manjuriya va Andun-Mukden temiryo‘Harming ijara muddatini yana 99 yilga uzaytirish; Yaponiya fuqarolarining Janubiy Manjuriya va Sharqiy Ichki Mo‘g‘ulistonda yer maydonlariga ega bo‘lish kabi talablami qo‘ydi. Ayni paytda, 128
Yaponiya voqeaga AQSHning aralashuvi mumkinligidan tashvishga ham tushib qoldi. Shu tufayli, Xitoy oldiga qo‘ygan qator talablari- dan voz kechdi.
8-may kuni Xitoy Yaponiyaning biroz yumshatilgan talablarini qabul qildi.
Rossiya qo‘shinining buyuk chekinishi Bolgariyani kimning tarafida urushga kirishi masalasini hal etdi. 1915-yil 15-sentabrda Bolgariya Germaniya, Avstriya-Vengriya va Usmonli davlati ittifoqiga qo‘shilishi natijasida ,,To‘rtlar ittifoqi“ vujudga keldi.
14-oktabr kuni Bolgariya, Germaniya, Avstriya-Vengriya qo‘shin- lari Serbiyaga hujum qilib, uni bosib oldi.