Xs + \
Л
В С
D
■
= — +
----- + -------- - + •
x ( x - l )
x
x - 1
( x - l ) :
( x - 1 ) 3
Bundan
x
3
+l=A(x-J)
3
+Bx(x-1)
2
+Cx(x- 1)+Dx
kelib chiqadi.
Endi x
o'zgaruvchiga 0, 1, 2 va -1 qiymatlar berib, quyidagi tenglamalar sistemasini hosil
qilamiz:
244
-А =
1,
D= 2,
'
A + 2 B + 2C +
2
D = 9,
{ - % A - 4 B + 2 C - D = 0.
Bundan
A =-l, B=
2,
C=
1, Z)=2 ni topamiz.
x3 + l
■t/x
X
dx
dx
dx
r x + i
rax
Г ax
г
ax
r
ax
Demak, ---------r- + 2 \
------- r =
x (x — 1)
^
X
V r - 1 M r —IV
J ( y —
П3
x - 1 J ( x - l ) J
(x-1)
= — In |x| + 21n|x —1|---- ^---------
^—
t
+ C .
11
1
1 x - 1
( x - 1 ) 2
( x - 1
Y
9.28-misoI. /= f x
—
- d x
integralni hisoblang.
J x - 4 x
Yechish. Integral ostidagi kasr-noto‘ g ‘ ri kasr. Uning butun va to‘g ‘ri
qismlarini ajratib olamiz:
4
x
2 + 16
x
- 8
x 5 + x 4 — 8
x 3 - 4x
=x‘ + x + 4 + -
x ( x - 2 ) ( x + 2)
To‘ g ‘ ri qismi
*
—- ni sodda kasrlarga ajratamiz (qarang 9.26-misol),
x - 4x
x 3 — 4x
Bundan
/=
x
x + 2
x - 2
tenglikka ega boiam iz.
f[ 2 ,
л
l
5
5
] ,
X
X'
rdx
t dx
r
dx
II X + X + 4 + ---------- + ------
m
X
—
— i----- h4x + 2 1----- 3 ------ + 5 ------ =
■4
x x + 2
x - 2
I
3
2
' x
■* v + 9
J r —?
dx
x
+ 2
dx
x - 2
— — + 4^“ + 4x + 2 l n | x | —3 1 n |x + 2 |+ 5 1 n |x —2 |+ ln C = — + — + 4x +
+ln
C x \ x -
2
f
(x + 2
У
9.29-misoI.
—
dx
integralni hisoblang.
J x - 8
245
Yechish.
Integral ostidagi funksiya to‘g ‘ ri kasrdan iborat. Uni sodda kasrlarga
ajratishni 9.24-misolda ko‘rgan edik. Shu yoyilmadan foydalanib integralni
hisoblaymiz:
f - r — '
dx-
J -r _ 8
J
Bx + C
A = ~,
3
B = C = -
3
( x - 2 ) ( x : + 2x + 4)
J U - 2
x
2
+ 2x+ 4
= ~ } ~ ~ + | | - T 2 ir + 2
d x = - l n \ x -
2
\ + - j d ^\ +
2
x +
4
) = - \ n \ x -
2
\
3
x - 2
3 J x + 2 x + 4
3
1
1 3 J
x +
2
x +
4
3
1
1
3 J x - 2
3
j x
2 + 2
x
+ 4
3
' 3
3
x 2 + 2 x + 4
3
+ - In | x 2 +
2x
+ 4 1 + ~ In
С.
= In | (C (x - 2)(x2 +
2x
+ 4))5 |= In
tJC(x
3
- 8 ).
9.30-izoh.
Integrallami hisoblashda har doim ham tayyor sxemalardan
foydalanishga harakat qilavermaslik kerak. Xususan, yuqoridagi misolda
x~dx = - d ( x
3
-
8) ekanligidan foydalanish mumkin edi. U holda f— __
dx=
J
J v 3_ 1
1 г (х3- 8 ) ^
1, ,
з
, 1
/-----------
3
J
dx =
- In IX3 - 8 1 + - In
С
= In ^/C(x3
-
8) .
Mashq va masalalar
Sodda kasrlami integrallang (40-47)
9-40./
9 - 4 2 /
4
dx
x+3'
1 1
dx
(x+2)3'
(x
+ 6
)dx
9-41./
J
(x —l)
9-43. /
dx
x 2—2x+17
dx
9-44 /
9-46 f
J
(x
2
+ l
)3
Integrallami toping (48-53):
9 - 4 5 /
9-4 7 f e
X2+10
x
+29
(4 x -l)d x
x
2
+ x + l
dx
(x2—4X+29)2
9 - 4 8 /
9
-
5 0
/
2
x —3
(x-5)(x+2)
dx
x
4
+ x 2 ’
dx.
9-49. /
•> r
2
—
x
+2
x
2
—
6
x+S
■dx.
951
j z Z i g + d x .
J
X
3
—4x
246
9
-
52. 1
9-53 r I f ± ^ t E 2 l z I Z dx,
x —8
J (xz+9)(x2+ x -2 )
6
-§. Trigonometrik ifodalarni integrallash
Kelgusida
R(u,v,...,w)
kabi belgilashdan foydalanamiz. U
u,v,...,w
larga
nisbatan ratsional funksiyani, ya’ni
u,v
.....
w
va haqiqiy sonlar ustida chekli sondagi
to‘ rt arifmetik amalm bajarish natijasida hosil boMgan ifodani anglatadi. Bu yerda
u,
v,
...,w
lar harf, ifoda boMishi mumkin.
/Г 2 _
Masalan,
R(u,v)=
и
va v larga nisbatan ratsional funksiya;
3u
+ 4vJ — 1
R {x,sfx,ljx)= ^ +
x
\fx
larga nisbatan ratsional funksiya;
x
+ 3yx
i?(sin x,co sx) = --3sin x + cos
x
sinx
va
cosx
larga nisbatan ratsional funksiya
3 — sin ' x + 2 eo sx
boMadi.
x + 4\[x —
3 ifoda x ga nisbatan ratsional funksiya emas, chunki ifodada x dan
ildiz chiqarish amali ham ishtirok etmoqda. Lekin x, Vx larga nisbatan ratsional
funksiya boMadi.
/ = Jft(sin x,co sx)c& integralni qaraylik. Ushbu integralni hisoblash uchun
x
umumiy usul mavjud. Haqiqatdan ham,
t = tS ~
almashtirishni bajarsak,
,
2d,
1-,=
.
2« f
2,
x = 2
arctgt, dx =
------ co sx = -------- ^ = ------ s m x = ------ £—= ■
1 + ' ”
l + ^ i
1 + ' ! '
i + r g ! -
I + , i
2
2
kelib chiqadi. Bu ifodani integralga q o‘ysak,
r
r n,
2/
l - / \ 2
dt
f
_ . . .
= I = i R'(l)d'
hosil boMadi. Bunda/? o ‘z argumentlarining ratsional funksiyasi boMgani uchun
Ri
ham ratsional funksiya boMadi. Demak, berilgan integral ratsional funksiyalami
integrallashga keltiriladi.
247
9.31-misol. [ — — — ni hisoblang
■* 1 + s in *
x
Yechish. Bunda
tg — = t
almashtirishni bajaramiz. U holda
f
^x
~
f
*
-
f
,
•Ч + sin x v
2/
l + /2
-4 + 2
t + r
J
1 + - = -
- ( ' + ! )
/ + 1
l + t g -
l + t
2
й 2
boMadi.
x
Shuni ta’ kidlash kerakki,
t — tg —
universal almashtirish yordamida
f
dx
---------- — ------- ko‘ rinishdagi integrallami hisoblash osonlashadi.
J
a c o s x + fts in x + c
n -*
•
f
t/Y
9.32-misol.
integralni hisoblang.
J 9 + 8 c o s x + sinx
x
Yechish.
tg — =
t
almashtirishdan foydalanamiz. U
holda
f
______ ^ ______ - r
2
dt
t
2
di
{
i + t
2
i
+ s i
9 + 8 c o sx + sin x J
f
8(1 —f2)
2/ A b 2 + 2/ + 17
x
_ -(•
c / ( f + l )
1
t + \
_
1
^ 2 + 1 ^
— 2 —----------- =
—arctg
----- + С =
—arete
— “ ---- +
С
.
J (r+ 1 )2 + 1 6
2
* 4
2
4
K o ‘pgina hollarda bunday universal almashtirish murakkab ratsional
funksiyalami integrallashga olib keladi. Shuning uchun, b a’zi hollarda boshqa
almashtirishlardan foydalanish ancha qulay boMadi.
a)
R(sinx
,
-cosx)=-R(sinx, cosx)
boMsa, u holda
sinx=t
almashtirish bajariladi.
Agar
R(-sinx, cosx)=-R(sinx
,
cosx)
bo lsa, u holda
cosx=t
almashtirish
bajariladi. Nihoyat,
R(-sinx, -cosx)=R(sinx
,
cosx)
boMsa, u holda
tgx=t
almashtirishdan
foydalaniladi.
dx
co s4*
r dx
9.33-misol, ---- 7
integralni hisoblang.
J
r * n c
V
248
Yechish.
Bu holda integral ostidagi funksiya uchun
R(-sinx, -cosx)=R(sinx, cosx)
shart bajariladi,
tgx^t
almashtirishdan foydalanamiz. Natijada
J -
d-4-
= J(1 +
tg 2x)d(tgx)
= J(1 +
t 2)dt = t
+ — +
С
=
tgx+
+
С
bo‘ ladi.
cos
x
3
3
b)
/ = Jsin''x-
cos'" xdx
integralni qaraylik. Bunda
m, n-
butun sonlar.
Quyidagi uchta holni ko‘ramiz:
1)
m
va
n
lardan hech boMmaganda bin toq son bo‘lsin. Masalan,
m-
toq son,
y a ’ni
m=2k+\,
/г-butun son. U holda
t=sinx, dt=cosxdx, cos2kx=(l-sin2x)k=(\-t2) k
almashtirishlar natijasida
7 =
Jsin"
x-
cos'" xdx =
Js in " x c o s 2* xcosxrf* =
J/"-
(1
— t 2)kdt
bo‘ ladi.
Demak,
t
ga nisbatan ratsional funksiyaning integraliga ega boMamiz.
9.34-misol.
J
sin4 2x- cos3
Ixdx
integralni hisoblang.
Yechish.
|s i n
42
x -c o s J
2
xrfx: = Jsin
4
2
x ( l - s i n
2
2
x )c o s
2
xrt!)c =
= —
J f 4(l
—
t')dt
= —
—
~ ^ 7
+
С =
2x —
— sin
7
2x + C
kelib chiqadi.
2)
m
va
n
musbat juft sonlar boMsin, ya’ni
m=2s, n=2k, s, k-
natural sonlar.
Bu holda ushbu
2
l + co s
2
x
.
2
l - c o s
2
x
cos
x =
-------------, sin
x =
------------- , sin
2
x =
2
sin x c o s x
formulalardan
2
2
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu formulalar orqali
sinx
va
cosx
laming
darajalarini pasaytirish mumkin boMadi.
9.35-misoI.
Jsin
4
x cos
2
xdx
ni hisoblang.
Yechish.
J sin ’ x- cos
2
xdx =
J sin
2
x (sin x c o sx
)2
dx =
= f —( l - c o s
2
x)(—
s\n 2xfdx=
- [sin
2
2xd x ~-
[sin
22
x- c o s
2
xdx-
3 2
2
8 J
8 J
=■—
f
(1 - cos 4
x)dx
— — f sin
2
2xd(sit\ 2x) =
— x - — sin 4 x - — sin
3
2 x +
С .
16s
16J
16
64
48
249
3)
Agar
m
va
n
lar juft sonlar bo'lib, ulaming kamida biri manfiy bo'lsa,
yuqorida bayon qilingan usul maqsadga olib kelmaydi. Bunda
tgx t
almashtirishni
bajarish lozim bo'ladi.
c)
jig"xdx, jctg"xdx, n
-natural son,
n>
1 ko'rinishdagi integrallar mos
ravishda
tgx=t
va
ctgx=t
almashtirishlar yordamida hisoblanadi.
Masalan,
tgx=t,
x=arctgt,
dx =
---- -
almashtirishlami
bajarsak,
1 + r
f
tg'‘xdx =
f
——- d t
hosil bo'ladi. Demak, berilgan integral ratsional funksiyani
J
J 1 +
1
~
integrallashga keltiriladi.
9.36-misol.
^tg'xdx
ni hisoblang.
Yechish. Yuqoridagi almashtirishlami bajarsak,
f
tg' xdx =
f
- t—j d t
= f (f3 - / +
-
4
— )dt
= -— — + - f
+
^ =
J
J l + f 2
3
t
2
+
1
4
2
2 J
t
2
+
1
= ! : . £ + V
+ i) + c ^
i
+ i i n ( ^ + i ) + c
4
2
2
4
2
2
hosil bo'ladi.
d) J s in /гх-
cosmxdx,
Jcosm :-cos/ra*£c,
Jsinnx-sin/mx/x:
ko'rinishdagi integrallami hisoblash uchun ushbu
sinm: co s
mx -
— (sin («
- m ) x +
sin(w + m)x),
cos
nx ■
cos
mx
=
—
(cos(w
- m ) x +
cos(/i + m)x),
sin их sin
mx
= ^(cos(w -
m)x -
cos
(n
+
m)x),
formulalardan foydalanib, berilgan integrallami yig'indining integraliga keltirish
mumkin.
9.37-misol. Jsin5x- cos3xtfr ni hisoblang.
Yechish. Jsin 5x- cos3xflfr = ^ J*(sin (5 x - 3 x )+ sin (5x+ 3x))& =
250
= — f s i n 2 x + - fsin8xc/x = - —c o s 2 x - — cos8x + C
2 J
2 J
4
16
Mashq va masalalar
Integrallami toping (54-69):
9-54
f
J
C O S
X
9 - 5 6 /
dx
5 + 4 sin x '
dx
2 sin x -c o sx + 5
dx
5sinzx-3 co s2x+4
dx
9-58. / —
J
9 oi
9-60 , /
9-62.
Г
, .
J l + 3 c o s 2x
9-64./ s in 5* dx.
9 .6 6
^
C O S7 X
9-68. / s in 6* dx.
9-57./
9-59. /
dx.
2
-sin a:
2
+cosx
1
+sin x
(l+co s x) sinx
dx
dx.
9-61./ ——7— — — .
4sm zx+9cos2;c
9-63./
J
sm*x
9-65. / s in 4x • c o s 5x dx.
9 .6 7
f sin*xdx'
J
cosx
9-69./ s in 2x ■
cos*xdx.
7-§. Sodda irratsional funksiyalami integrallash
Har qanday ratsional funksiyaning boshlang‘ich funksiyalari elementar
funksiya bo‘ lishini va ulami hisoblash usullarini ko‘ rib chiqdik. Lekin har qanday
irratsional
funksiyaning
boshlangMch
funksiyalari
elementar
funksiya
boMavermaydi. B iz hozir boshlangMch funksiyalari elementar boMadigan b a’zi bir
sodda irratsional funksiyalami integrallash bilan shug‘ullanamiz. Ular asosan biror
almashtirish yordamida ratsional funksiyaga keltiriladigan funksiyalardir.
ko‘rinishdagi integrallar.
Bu integral
x = f,
bu yerda
s 0 h .^ h .t
Щк.
kasrlaming eng kichik umumiy
« 1
«2
«*
maxraji, almashtirish natijasida ratsional funksiya integraliga keltiriladi.
.....
t r> )sr'd i
251
л
. . Г
'Jxdx
9.38-misol. J
—
j=
—
jj=
ni hisoblang.
v
x — у/ x
Yechish. 1/2 va 1/3 kasrlaming eng kichik umumiy maxraji 6 ga teng
bo lganligi sababli
x= f
almashtirish bajaramiz. U holda
dx^et’dt
bo‘ Iadi.
Г
\ f x d x
г t 1 6 i s
,
i t 6
r
,
I
f
c
/
r
f
c
'
i , = 6 ! —
1 d , - 6 ! ^
+ '
+ ? +
t
> < * =
6
3
/-
= t6
+ — / 5 + — / 4 + 2 /? + 3 r + 6 /+ 6 l n | / - l | + C = x +
—yfx* +
5
2
1 1
5
+ -V -r2 + 2>/x + 3-Vx + 6^/T + 6 1n |V r-1| + С
7.2.1=1
R
a x + b f
( a x + b y
j
d
j
’"'\~cx + d
' I
k0‘ rinisW agi integral
k
cx
+ 1
Bu integralda
R-
o ‘z argumentlarining ratsional funksiyasi,
a, b,
c,
d
lar
haqiqiy sonlar va
(X^, О
С
ratsional son larbo‘ lib, ulaming eng kichik umumiy
maxraji
m
va
a d - be
* 0 bo‘ lsin. (Agar
ad-bc=0
boMsa, u holda
~ - b =const
va
R
cx + d
Г
a x + b
Y ‘
f a x + / > Y " l
\ c x + d j
’ ' " \ c x +
rf J I
if° d a * ёЭ nisbatan га^ опа1 funksiya bo'ladi).
Quyidagi
J a x + b
ax + b
t=
------ - yoki
Г ~
--------
\ cx + d
cx + d
almashtirishni kiritamiz. U holda
t d - b
m(ad
- Ac)/'""1
dt
x =
------ - va
dx= ---
-------- — —
a —ct
(
a - c t
m)
bo ladi. Natijada, berilgan integral
I
ga nisbatan ratsional funksiyani integrallashga
keltiriladi, y a’ni
/ = f «
л " - ь
r . . l m ia d - bc)r '
a - c T
..............
7
(a - C l” )1
dt.
252
Bundan aw al
R
ning argumentlari irratsional ifodalardan tashkil bo'lsa, endi
argumentlar ratsional va butun ratsional funksiyalarga keltirildi.
Qisqacha qilib yozsak,
I=\.Ri(t)dt,
bunda
R,(t) -
ratsional funksiya. A w al
olingan natijalarga ko'ra bunday integral elementar funksiyalar orqali lfodalanadi.
d x
9.39-misol.
/= { - 7=
—
j = =
integralni hisoblang.
y/X+] -\J X +
1
Yechish.
Integral ostidagi funksiya
R(x,>]x + \ ,s j x +
1) ko'rinishdagi
funksiya bo'lib, bu yerda
,
a 2 = ~ .
Bu kasrlaming eng kichik umumiy
mahraji w=6. U h olda
^ = x+ l, x = f - l , d x ^ d t , J x + l^ t3,
V *+7=^alm ashtirishlar
6
d t
/jy
bajarib,
quyidagi
—7^= ^ 7 — 1
integralga
kelamiz.
Natijada
1
=
б |
(t2 + t + \ + - l - ) d t = 2t’ + 3t
2
+ 6r + 6 1 n [ r - l |+ C =
= 2\Jx +
1 + 3
yjx
+1 +
6
\Jx
+1 + 61n I
\Jx
+1 — 11
+C
bo'ladi.
Mashq va masalalar
Integralni toping (70-73):
9-70^
f e
9'721щ Ы Ь ш
9-7 3 / т ^ г f
9-74.
I
= /
R [x ,\la x
2
+
bx
+
с 'jdx
integralni, agar
a)
a
< 0 va
a x
2
+ bx + с
kvadrat uchhad a ,/? haqiqiy ildizlarga ega bo'lsa,
u holda
yJax
2
+
bx
+ с =
(x — a ) t
almashtirish;
b)
a >
0 bo'lsa, V a * 2
+ bx + с = t - x\[a
yoki V a * 2 +
bx + с = t + xyfa
almashtirish;
c)
с >
0 bo'lsa, л/
a x
2
+ bx + с = x t + y[c
t ga nisbatan ratsional funksiyaning integraliga keltirish mumkinligini isbotlang.
Yuqoridagi almashtirishlar Eyler almashtirishlari deyiladi.
253
9-75. Ushbu / = /
x m •
(a +
b x n) pdx
integral berilgan boMsin, bunda
m, n.
p
- ratsional sonlar,
a v a b
- haqiqiy sonlar.
a +bx"
binom (ikki had) boMgani tufayli
integral ostidagi ifoda
binomial differensial
deb aytiladi. Binomial differensialga
bogMiq quyidagi teorema o ‘ rinli.
Teorema.
(P.L.Chebishev teoremasi). Quyidagi uch holdagina binomial
differensialning integrali elementar funksiya boMadi.
1
-hoi. p
- butun son;
2
-hoi. p = -
kasr son, lekin
-
butun son;
s
n
Ъ-hol. p
= - va
- kasr sonlar, lekin
+ p -
butun son.
s
n
n
Ushbu uch holda binomial differensialning integrali elementar funksiya
boMishini koMsating. Ko'rsatma. 1-holda
p
butun son boMsa,
m
va
n
kasrlaming
umumiy mahraji
к
ni topib,
almashtirishdan foydalaning.
2-holda
a
+
bx n = t s
almashtirishdan foydalaning.
3-holda
a
+
bxn
=
t sx n
almashtirishdan foydalaning.
254
X BOB. ANIQ IN TEG R A L
1.1. Y u za haqidagi m asala. [
a;b
] kesmada uzluksiz va nomanfiy
f(x)
funksiya berilgan b oisin .
y=f(x)
funksiyaning grafigi,
Ox
o‘ q,
x= a
va
x=b
to‘ g ‘ri
chiziqlar bilan chegaralangan tekis figura
aABb egri chiziqli trapetsiya
deb ataladi.
Hususiy holda
A
bilan
a
nuqta yoki
В
va 6 nuqtalar ustma-ust tushishi ham
mumkin, yoki har ikki hoi bir vaqtda yuz berishi mumkin. Bu hollarda ham
qaralayotgan figura egri chiziqli trapetsiya deb yuritiladi.
l-§. Aniq integral tushunchasiga olib keladigan m asalalar
59-rasm
aABb
egri chiziqli trapetsiyaning yuzini topish talab qilinsin. Buning uchun
[a; b]
kesmani
a =x
0
< X
1
< X
2
< . . .
nuqtalar yordamida
n
ta bo iak k a bo‘lib va bu nuqtalardan
Oy
o ‘qqa parallel tolg ‘ ri
chiziqlar o ‘ tkazib,
aABb
egn chiziqli trapetsiyani
n
ta kichik egri chiziqli
trapetsiyalarga bo'lamiz. Endi har bir [**-/,**] kesma ichida ixtiyoriy
%k
nuqta
olamiz. Har bir trapetsiyada asosi [ * ы Л ] va balandligi / £ * ) boMgan to‘ g ‘ ri
to‘trburchak chizamiz. Bu to‘g ‘ri to‘trburchaklaming yuzalari
255
f(Zk)(xirXk-i) =f(Zk)Axk, k=\,2,...,n
bo‘ ladi. T o‘g ‘ ri to‘rtburchaklar yuzlarining yigMndisi esa
*=i
orqali belgilaymiz. Agar
Л -
max
Лхк
deb belgilasak va X -*0 boMsa, (bu holda
[a;b]
isfcs«
ni mayda boMaklarga boMishlar soni
n
cheksiz o'sadi)
Sn
ifoda egri chiziqli trapetsiya
yuzigatoborayaqinlashaboradi. Shuning uchun egri chiziqli trapetsiyaningyuzi deb
k=l
ni qabul qilish tabiiydir.
1 .2 .0 ‘zgaruvchan kuch bajargan ish haqidagi masala.
Faraz qilaylik, jism
Ox
o ‘ q bo‘ylab
Ox
o‘ qdagi proeksiyasi
x
ning funksiyasi bo'lgan
F=f(x)
kuch
ta’sirida harakat qilayotgan boMsin. Jism shu kuch ta’sirida
a
nuqtadan
b
nuqtagacha
harakatlanganda bajarilgan ishni topish talab qilinsin.
Buning uchun
[a;b]
ni
n
ta boMakka boMamiz:
a=x
0
2
< ...< x n-i
[**./,**] boMakdan ixtiyoriy
gk
nuqtani tanlab
olamiz va shu boMakda jism ga ta'sir etuvchi
V\\chri\ f(£k)
ga, uning bajargan ishini
M 0 ( * k ~Xk-
1
) =№ к)Д хк
ga teng deb qaraymiz. U holda
F=f(x)
kuchning
[a;b]
da bajargan ishi taqriban
n
n
£
f ( g k
)Ax;. ga teng boMadi Ravshanki,
A =
max
Axk
nolga intilsa, ^
f ( g t )Axk
*=i
K Sh
t=i
bajarilgan ishni aniqroq ifodalaydi va uni Л = П т У
f(£,)Axt
deb olish mumkin.
K=l
Shunday qilib, yuqoridagi ikki masalani yechish ushbu
t=l
koMinishdagi yigMndining limjtini hisoblash m asalasiga olib keldi, Shunga o ‘xshash
ko‘pchilik geometrik, mexanik va h.k. masalalar shunday yigMndilarning limitini
izlashga keltiriladi.
256
Aytaylik,
f(x)
funksiya
[a;b]
da aniqlangan bo‘ lsin.
[a;b]
kesmani
a=x0< x/< x
2
< ...
nuqtalar bilan
n
ta bo‘ lakka bo‘ lamiz.
[a;b]
ni bo‘ luvchi bu sonlar to‘plamini
[a;b]
ning
bo ‘linishi
deb ataymiz va
t„
bilan belgilaymiz:
тп={дго,
xi,
x„\ a=x0< xt< x2< ...
Har bir elementar
(
k = l,2
.....
n)
kesmada bittadan ixtiyoriy
£k
nuqta
tanlab, shu nuqtalarda funksiyaning
) qiymatlarini hisoblaylik va quyidagi
y ig ‘ indini tuzayhk:
( *)
t=i
bu yerda Ах*=х*-х
*_\
[x*-/,**] (
k=J,2
.....
ri)
kesmaning uzunligi.
Ushbu (1) yig‘ indi
f(x)
funksiyaning
[a;b]
dagi
integralyig indisi
deb ataladi.
[a:b]
ning boMinishlari r„ va har bir [ х ы л ] kesmadan
%k
nuqtalami tanlash
usullari cheksiz ko'p bo‘ lganligi sababli
f(x)
ning
[a;b)
dagi (1) integral yig‘indilari
to‘plami cheksiz to‘plam boMadi. X =m ax Ax* belgilash kiritamiz.
lSltSn
10.1-ta’ r if Agar
X
nolga intilganda
f(x)
ning
[a;b]
dagi (1) integral yig‘ indisi
chekli
I
limitga ega bo‘ lib, bu limit
[a;b]
ning
r„
bo‘ linishlariga va
%k
nuqtalarini
tanlash usuliga bog‘ liq boMmasa, o ‘ sha
I
limit
f(x)
ning
[a;b]
dagi
aniq integrali
deyiladi va u
\f(x )d x
a
orqali belgilanadi:
ь
lim £ / ( &
)bxk= \ f ( x ) d x
Ar=l
a
Bunday holda
f(x)
funksiya
[a:b]
da integrallanuvchi (yoki Riman m a’nosida
integrallanuvchi) deyiladi.
2-§. Integral yig‘ indi, aniq integralning ta’ rifi
257
Bu yerda ham aniqmas integraldagi kabi
f(x)dx integral ostidagi ifoda, ffx)-
integral ostidagi funksiya, x - integrallash о zgaruvchisi
deb ataladi,
a v a b
esa mos
ravishda
integrallashning quyi va yuqori chegaralari
deyiladi.
belgilanishiga o ‘xshash. Bu tasodifiy emas. Aniq integralni hisoblash shu integral
ostidagi funksiyaning aniqmas integralini hisoblashga keltiriladi, ularmng
belgilashlarimng
o ‘xshashligi
integrallash
formulalarini
eslab
qolishni
osonlashtiradi. Ammo aniq integral bilan aniqmas integral orasida muhim farq
mavjud:
ffx)
funksiyaning
[a;b]
kesmadagi aniq integrali biror sondan iborat, shu
funksiyaning aniqmas integrali esa uning barcha boshlangMch funksiyalarini
ifodalaydi. Shu sababli bular turli tushunchalardir.
Aniq integral tushunchasiga olib kelgan birinchi masaladan aniq in tegratin g
geometrik m a’nosiga kelib chiqadi: geometrik nuqtai nazardan nomanfiy
funksiyaning aniq integrali son jihatdan shu funksiyaga mos egri chiziqli
trapetsiyaning yuziga teng b o iadi.
10.2-teorema. Agar
ffx)
funksiya
[a; b]
da integrali an uvchi boMsa, u holda bu
funksiya
[a;b]
da chegaralangan boMadi.
Isbot. 0 Teskarisini faraz qilaylik. U holda
ffx)
funksiya [
a;b
] kesmaning r„
boMinishiga mos
(
k= \,
2
,...,n
) kesmalaming hech boMmaganda birida
chegaralanmagan boMadi. Masalan, funksiya
[xj.i,xj\
da chegaralanmagan boMsin.
Integral yigMndini quyidagicha yozish mumkin:
ь
Aniq integrating
belgilanishi shu funksiyaning aniqmas integrali
a
3-§. Aniq integral m avjud boMishining zaruriy sharti
S(TH)= A + ff^ )A x j,
bunda
258
1Д£ )Адгу| >И |+ — tengsizlik o'rinli bo‘ladi. U holda
Л
\S(
t
J \ =\A+f(Zl)AxJ\
к
№ ,)Д *,\-\А \
> И 1+
J M \ - j
Demak,
Л->
0 da
S (rJ-teo
bo'ladi va bundan integral yig'indining chekli
limiti mavjud emasligi kelib chiqadi. Bu esa
f(x)
ning integrallanuvchi ekanligi ga
zid boiadi. Bu qarama - qarshilik teoremani isbot qiladi. ♦
Shuni
ham
aytish
kerakki,
ba’zi
bir
chegaralangan
funksiyalar
integrallanuvchi bo'lm asligi ham mumkin, y a’ni funksiyaning chegaralanganligi
uning integrallanuvchi bo'lishi uchun faqat zaruriy shart bo'lib, yetarli shart bo'la
olmaydi. Masalan,
( 0, agar
x
irratsional
bo' Isa,
|l , agar
x
ratsional
bo'lsa
funksiya (Dirixle funksiyasi) [-1; 1 ] da chegaralangan. Shu funksiyaning kesmadagi
integral yig'indilarini olaylik. Agar har bir [jc*./, jc*] kesmada
%k
lar uchun faqat
ratsional nuqtalar tanlab olinsa,
S C O = £ / ( £ * ) • Ax* = X 1- Ax, = 2
*-=1
ih=l
bo'ladi.
Agar har bir
[xk-i,
x*] kesmada
lar uchun faqat irratsional nuqtalar tanlab
olinsa,
S (
t
J
= £ / ( & ) • A x , = £ 0- A x , = 0 •
t=i
*=i
Demak,
S(rn)
integral yig'indining limiti
nuqtalami tanlab olish usuliga
bog'liqdir. Bu esa Dirixle funksiyasining integrallanuvchi emasligini ko'rsatadi.
[
x j
. , , X
j
]
d a
f( x
)
c h e g a r a l a n m a g a n l i g i d a n s h u n d a y £ e
[ x j . i , x j ]
n u q t a m a v j u d k i ,
259
ffx)
funksiya
[a;b]
da aniqlangan va chegaralangan boMsin.
[a;b]
ning biror
xn
boiinishini olib, quyidagi belgilashlami kiritamiz:
mk=
in f f(x),
Mk
=
sup f(x)
(1)
xlr_i C x ix k
xt _tS x ^ x t
S(TrJ = Y mkAxk, s (rn)= Y MkAxk
(2)
*=1
*=1
Bunda (2) yig‘ indilar mos ravishda
Darbuning quyi va yuqori yig indilari
deb
ataladi. Funksiyaning chegaralanganligidan
mk
v a
Mk
ning mos kesmada mavjudligi
ravshandir. Umuman aytganda, (2) y ig‘ indilar integral y ig ‘indi bo‘ lmaydi, chunki
mk
va
M k
funksiyaning qiymatlari boMmasligi mumkin (agar
ffx)
uzluksiz funksiya
bo"Isa, (2) yigMndilar
ffx)
funksiyaning integral yigMndilari bo‘ ladi).
Darbu yigMndilarining uchta asosiy xossasi mavjud.
10.4-xossa. Har qanday r„ boMinish uchun
S(TrJ< S(Tr) < S fjn)
tengsizliklar o ‘ rinli boMadi.
Isbot. 0 Ixtiyoriy
g ke
uchun
mk
—= S
mkAxk <
£ / ( & ) A * *
< J^ M tAxk = S .
*=l
*=1
k=\
Shuni ta’ kidlash lozimki, berilgan r„ boMinish uchun Darbuning quyi va
yuqori yigMndilari yagona boMadi, lekin integral yigMndi, har bir qism kesmadan
£ k
nuqtalami tanlash evaziga cheksiz ko‘p boMadi. ♦
10.5-xossa.
[a;b]
ning boMinish nuqtalari sonini oshirish natijasida quyi
yigMndilar kamaymaydi, yuqori yigMndilar esa o ‘ smaydi.
Isbot. 0
[a;b]
ning
rn
boMinishi uchun quyi yigMndi
S,
boMsin. Endi boMinish
nuqtalami ortiramiz. Masalan, [x*./,xa] ni
x
nuqta yordamida ikkiga boMamiz. Hosil
boMadigan yangi quyi yigMndini £? deb belgilaymiz.
*-1
n
S j= Y amM i + ^ Л х к+
£
mjAxj ,
M
j=k
+1
4-§. Darbu yigMndilari va ularning xossalari
260
+мк'(х
-х
к
.,)+тк
"(х
/г
х ) + I
m Д х ,,
/=1
> t + l
bunda
nik
- ^ inf
/w*" - inf
J(x).
M a’ lumki, to‘plamning aniq quyi chegarasi qism to'plamining aniq quyi
chegarasidan katta emas. Buni e’tiborga olsak,
mk ’> m k, mk ” > mk
va
mk'(x -xk.,) +mk "(xr x ) > mk( x -xk.,) +mk(xk- x ) mk(xk-xk.t) =mkAxk
munosabat o'rinli.
Demak,
S
2
> Si
boMadi. ♦
Yuqori yig'indiga bog'liq boMgan hoi shunga o'xshash isbotlanadi.
10.6-xossa. [a;b]
ning har qanday boMinishidagi quyi yigMndi har qanday
boshqa boMinishdagi yuqori yigMndidan katta emas.
Isbot.
0
boMinishdagi yigMndilar
Si
va
Si
boMsin,
r ih
boMinishdagi
yigMndilami
Sj
va
S',
deb belgilaylik. Endi,
va
Tnг
lardagi boMinish nuqtalami
birgalikda olib, yangi r„ boMinishni va unga mos
S
3
va
S
3
lami hosil qilamiz.
(II) ga ko'ra
Si < S
3
va
S
2
> S . ,
(I) ga ko‘ ra
S
3
< S 3 .
Shuning uchun
Si
< S
3
< S} < S
2
yoki
Si <, S2 .
Demak, quyi yigMndilar to'plami yuqoridan, yuqori yig'indilar to'plami esa
quyidan chegaralangan bo'ladi. ♦
Do'stlaringiz bilan baham: