b
0
xm+blxm-,+ ... + bm=
0
(7)
tenglamani yechish kerak. Algebraning asosiy teoremasiga ko'ra
Qm(x)=0
tenglama
karrali lldizlanni hisobga olganda
m
ta ildizga ega bo‘ ladi. Bu ildizlar haqiqiy (sodda
yoki karrali) va kompleks (sodda yoki karrali) bo lishi mumkin.
M a’ lumki, agar
x = a
qaralayotgan
Qm(x)
ko‘phadning sodda
(к
karrali) ildizi
boMsa, u holda
Qm(x)
ko'phad
x-a ( (x-a)k)
ga qoldiqsiz bo'linadi va
Qm(x) =(x-a)Qm.,(x) (Qm(x) =(x-a)kOm.k(x))
tenglik o'rinli boMadi.
Agar
z=u+iv
kompleks son
Qm(x)
ko‘phadning sodda ildizi boMsa, u holda
unga qo'shma boMgan
z =u-iv
kompleks son ham
Qm(x)
ko‘phadning ildizi boMadi.
Bu holda ko'phad
(x-z)(x- z )=x*+px+q
ga qoldiqsiz bo'linadi, bu yerda
p= -(z+
Z )=-2u, q = z z =u
2
+v2l, p
2
/4-q<0
va uni
Qr/x) =(x
2
+px+q)Qm.
2
(x)
ko'rinishda
ifodalash mumkin. Shunga o'xshash, agar
z
kompleks son
s
karrali ildizi boMsa, u
holda
Qm(x)=(x
2
+px+q)sQm_
2
s(x)
tenglik o'rinli boMadi.
Faraz qilaylik, (7) tenglamaning barcha haqiqiy va kompleks ildizlari topilgan
bo'lsin. U holda
Qm(x)
ko'phadni chiziqli va kvadrat uchhadli ko'paytuvchilarga
ajratish mumkin:
Qm(x)= b(l(x -a )k'(x-/3)k> ...(x -rf(x
2
+ plx + q]y'(x
2
+ p2x + q
2
y\..(x
2
+
prx+qrY
' ,
bu yerda
k\ +k2+... +k,+
2
s i+
2
s
2
+...
2
sr=m.
Algebra kursida
to'g'ri ratsional kasr elementar (sodda) kasrlar
Q jx )
yig'indisi shaklida yozilishi ko'rsatiladi:
A W =_ i L + _ A _ + ,
\
, 3
]
в2
|
вк
Q M x ~ a
( x - a ) 2
( x - a f 1 x - p
(.
x - p f
(.
x - p f 1
A
4
4,
M.x + N.
M x + N
+ —— +
-----i- T + ... + ----
^—r + ^ r -
1------ — + . . . + ------------- -— + +
x - Y ( x - r )
(x- Г Г
x2 + p]x + q l
(x2 + p {x + q ^
U,x + V.
U,.x+Vt
+ ——■------!— + ... + —— i ----- i ----
(g)
*‘ + Prx +qr
(x2 + prx + qr)'f
’
240
bunda
Ai, A
2
,
...
B,
........
Bl: , L,
......
Lk
,
Mh
N Si, Ui,...,USf,
V/t...,Vs -
noma’lum koeffitsientlar.
Yuqoridagi formulani koeffitsientlami topmagan holda bir necha misollarda
koTsatamiz:
x 2+ 2
_
x
2
+
2
A
B x + C
Dx + E
(x3 - l ) ( x 2 + l)
( x - l) ( x 2 + x + l)(x 2 +
l)
x - \
x2 + x + l
x2 + l
2)
3 x — 2
A
|
В
[
С
|
D
(x + 4 ) ( x - 2 ) 3 x + 4
x —2
(x —2)2
( x - 2 ) ?
3)
x
2
- 2 x + 3
А
В
С
Dx + E
Fx + G
H
( x - l ) 3(x2 + 2)2(
x
+5)
x
- 1
(
x
- 1 ) 2
(
x
- 1)3
x 2 + 2
(x: + 2)2
x + 5 '
(B) yoyilmadagi koeffitsientlami topish uchun
noma'lum koeffitsientlar
metodi
yoki
xtisusiy qiymatlar metodidan
foydalaniladi.
N om a’ lum koeffitsientlar metodining mohiyati quyidagidan iborat. Aytaylik,
to‘g ‘ ri ratsional kasming (8) ko‘ rinishdagi noma’ lum koeffitsientli sodda
Qm(x)
kasrlar y ig cindisi shaklidagi yoyilmasi berilgan b o isin . Sodda kasrlami
Om{x)
umumiy mahrajga keltiramiz va suratda hosil boMgan ko‘phadni
P„(x)
ga
tenglashtiramiz.
M a’ lumki, ikkita ko‘ phad aynan teng b o ‘lishi uchun bu ko‘phadlardagi x ning
bir xil darajalan oldidagi koeffitsientlaming teng boMishi zarur va yetarli. Shuni
hisobga olgan holda hosil boMgan ayniyatning o ‘ng va chap tomonidagi x ning bir
xil darajalari oldidagi koeffitsientlami tenglashtiramiz va yuqoridagi noma’ lum
koeffitsientlarga nisbatan
m
ta chiziqli tenglamalar sistemasini hosil qilamiz. Shu
sistemani yechib, noma’lum koeffitsientlami topamiz.
x2
.
.
.
9.24-misol. Ushbu —---- ratsional kasmi sodda kasrlarga yoying.
X — о
Yechish. x3-8=(x-2)(x2+2x+4) boMganligi sababli (8) formulaga ko‘ ra
x
2
_
x
2
A
B x+ C
x 3 —
8
( x - 2 ) ( x 2
+
2 x + 4 )
x - 2
x2
+
2x
+
4 ’
241
bu yerda
A, В
va
С
lar nom a’lum koeffitsientlar. Bu tenglikning o'ng tomonini
umumiy mahrajga keltiramiz, u holda
x 2
A(x
2
+ 2 x + 4 ) + (Bx + C ) ( x -
2
)
—г---- --
;
—~~l
Г
---------- bo‘ ladi. Bundan
x — 8
( x - 2 ) ( x + 2 x + 4 )
х
2
=(А+В)х
2
+(2А+С-2В)х +4A-2C.
Endi x ning bir xil darajalari oldidagi koeffitsientlami tenglashtinb,
А, В, С
lami topish uchun ushbu tenglamalar sistemasiga ega bo‘lamiz:
1
= A + B,
1
0 = 2A + C - 2 B ,l'>=>A
=
- , B =
- ,
C = — .
0 =
4 A -2 C
jj
3
3
3
Shunday qilib,
x
2
=
1
2
(x +
1)
x
3 - 8
3 (x —2)
3(x
2
+ 2 x + 4)
9.25-misol. Ushbu / A
+ ^ x
9— ratsional kasmi sodda kasrlarga yoying.
x + 4x + 4x — 9
ь у у &
Yechish. Kasming mahrajim ko‘paytuvchilarga ajratamiz:
x 4+4x3+ 4x2-9= (x2+ 2 x)2-9= (x2+2x-3
)(x2+Zx+3
) = (
x
-
1 )(x+3 )(x 2+ 2 x + 3 ).
(8) formuladan foydalanib yoyilmani yozamiz:
7x
2
+ 2 6 x - 9
A
В
C x + D
( x - l)(x + 3)(x2 + 2x + 3)
x — 1
x + 3
x 2 + 2x + 3
Tenglamaning o ‘ng tomonini umumiy mahrajga keltiramiz. U holda
7 x2 + 2 6 x - 9
(x - l)(x + 3)(x2 + 2x + 3)
A(x
+ 3)(x2 + 2x + 3) + B (x - l)(x 2 + 2x + 3) + (Cx +
D )(x
+ 3)(x -1 )
( x - lX x + ЗХ^2 + 2x + 3)
boiadi.
Bu
kasrlaming
suratlarini
tenglashtiramiz
so ‘ngra x oldidagi
koeffitsientlami tenglashtirib quyidagiga ega boMamiz:
242
О
= А + В + С,
]
7 = 5А + В + 2С + D,
26 = 9А + В - З С +
2
D
- 9 = 9 А - З В - 3D,
А = \, В = ],С = -2 , D = 5.
Demak,
7х
2
+ 26л:- 9
1
1
- 2 х + 5
■
+
+ ■
( х - 1)(х-+-3)(х -ь2jc + 3)
х - \
х + 3
х~ + 2 х + 3
N om a’ lum koeffitsientlami topishda
х
ning bir xil darajalari oldidagi
koeffitsientlami solishtirish o ‘ m iga jc o ‘zgaruvchiga bir nechta (noma’ lum
koeffitsientlar soniga teng) qiymatlar berib, noma’ lum koeffitsientlarga nisbatan
tenglamalar sistemasini hosil qilish mumkin. Bu metod
xususiy qiymatlar metodi
deb yuritiladi. Bu metod ayniqsa
ratsional kasr mahraji ildizlari sodda va
& .(*)
haqiqiy bo'lganda qo‘ l keladi. Bundax ga shu ildizlarga teng qiymatlar berish qo'lay
bo'ladi.
9.26-misol. 4.:~—
ni sodda kasrlarga aj rating.
jc
- 4
jc
Yechish. (8) formulaga ko'ra
4
x
2
+ 16x —8
4 x 2 + 1 6 x -
_ A
x(x + 2 ) ( x - 2 )
x
x + 2
x
- 2
В
С
• + ■
jc
-
4x
Ushbu tenglikning o'n g tomonini umumiy mahrajga keltiramiz va suratlarini
tenglashtiramiz:
4
jc
2+ 1 6
x
- 8 = . /4 (
x
+ 2 ) (
x
- 2 ) + Z ?
jc
(
x
- 2 ) + C
x
(
jc
+ 2 ) .
x
ga ketma-ket
jc
= 0 ,
jc
= - 2
va x=2 qiymatlar berib quyidagini hosil qilamiz:
jc
= 0 - 8 = -4 A l
Г /4 = 2 ,
x
- - 2
-2 4 = S b \ = > \ b = - 3 ,
x =
2
40 = 8C ||
\ c = 5.
Shunday qilib,
4x“ +1
6
jc
— 8
3
5
■ + •
x ( x +
2
) ( x -
2
)
x x
+ 2
x
- 2
243
B a ’zi hollarda yuqorida ko'rilgan ikkala metoddan birgalikda foydalanish
ham mumkin, y a’ni noma’ lum koeffitsientlarga nisbatan tenglamalar sistemasini
hosil qilish uchun
x
ga bir qator xususiy qiymatlar berish va x ning oldidagi
koeffitsientlami tenglashtirish mumkin.
Endi ratsional kasr funksiyalami integrallash qoidasini keltiramiz. Ratsional
kasmi integrallash uchun quyidagi ishlami bajarish lozim:
1) agar qaralayotgan
Do'stlaringiz bilan baham: |