\x ad x -
------+
C,
a * - l ;
2.
-= 1 п Ы + С, д г*0 -
J
rf
-u 1
I
I
’
»
3.
j a xdx — -
-----f C ,
a >
0, a r ^ l ;
j e xdx = ex
+
С
;
8. Jcosxd£c= sin r + C ,
9.
JsinAiC&
= —COS-X+C;
10.
\chxdx = shx+C-,
11
.
jshxdx = c h x + C
;
229
4.1. Bevosita integrallash usuli.
Bu usul integral ostidagi ifodani jadvaldagi
biror integral ostidagi ifoda ko‘ rinishiga keltirish va aniqmas integral xossalaridan
foydalanishga asoslangan.
9.15-misol.
Quyidagi integrallami toping: a) /
2
2x
• 3
Xd x ;
b)
f t g
2
x d x ;
c)
/ ( s i n | - c o s 0
dx ;
d) /
cos
2
xdx.
Yechish. a) [2
2
x-3r<& = f(2
2
-3 )xdx = [l2 xdx = —
+ C ;
J
J
J
In 12
b) f
tg 2xdx
= f S^n-; X
dx =
f -— C-),S
x dx =
[
— \ —dx
- f
dx =tgx - x + C',
J
J
cos"
X
J
cos
X
J
cos
X
J
c) j ^ s in ^ - cos-^ j dx = J^sin
2
2
sin ^ co s^ + cos
2
=
= J (1 — sin
х
)
й
£
х
=x + cos x + C;
d)
jc o s
2
xdx=^cos
2
x ~ d (
2
x ) = ^ c o s (
2
x)d(
2
x) = - s i n
2
x + C y
bunda
integrallash formulasining invariantligi xossasidan foydalanildi.
4.2. 0 ‘zgaruvchini almashtirish usuli.
Ushbu
\f(x)dx
integralni hisoblash
talab qilinsin. Integralda o ‘zgaruvchini almashtirish usulining mohiyati shundan
iboratki, unda integrallash o ‘zgaruvchisi x ni biror
x=(p(t)
formula yordamida
t
o ‘zgaruvchi bilan almashtiriladi. Bunda
uzluksiz va
x=(p(t)
ga nisbatan teskari
funksiya
t=
mavjud deb faraz qilinadi. Endi
x=
ifodalami
\f(x)dx
ga qo'yamiz.
\f(x)dx=]f(
(3)
Bu yerda
(p(t)
ni shunday tanlash kerakki, o ‘ng tomondagi integral soddaroq
boMsin. Agar
f((p(t))g> (t)
funksiyaning boshlangMch funksiyalaridan biri
F(t)
boMsa,
\f(x )d x -\f(f(t))v (t)dt=F
kelib chiqadi.
4-§. Integrallash usullari
230
(3) formula aniqmas integral da
о ‘zgaruvchini almashtirish formulasi
deb
ataladi.
B a’zi hollarda yangi o'zgaruvchini
t=(p(x)
formula orqali kiritish foydadan
holi emas.
9.16-misol.
\ ~ j = =
ni hisoblang.
4 e x-\
Yechish.
eM
=f-
almashtirish kiritamiz. U holda
x ^ ln ^ + l) ,
dx=
-
^ —d t
va
f
cix
=
f
-7— = 2
arctgt + С
= 2
arctg^ ex -
1 +
С
boMadi.
t
2
+ 1
* + 1
9.17-misol.
J s i n 3
xco&xdx
ni hisoblang.
Yechish. t=sinx, dt=cosxdx
almashtirishni kiritamiz.
Bu
holda
/4
1
[sin 3
x-
c o sj
cdx- \ t ?d t
= —
+
C
= — sin4
x + C
boiadi.
J
J
4
4
0 ‘zgaruvchini
almashtirish
usulidan
foydalanib
aniqmas mtegralni
hisoblashda almashtirishni qo‘ lay tanlab olish muhim hisoblanadi. Ixtiyoriy
integralni hisoblashda o ‘ zgaruvchini almashtirishning umumiy qoidasi y o‘q.
Bunday qoidalami ba’zi funksiyalar (trigonometrik, irratsional va boshq.) sinflari
uchun keltirish mumkin.
K o ‘p hollarda integrallami hisoblashda integral ostidagi funksiyani
differensial belgisi ostiga “ kiritish” usulidan foydalanadi. Funksiya differensialining
ta’ rifiga ko'ra
Bu tenglikning chap tomonidan o'ng tomoniga
o ‘ tish (hosil qilish)
ko‘paytuvchini differensial belgisi ostiga “ kiritish” deb
aytiladi.
Aytaylik, ushbu J/(
\x )d x
ko‘ rinishdagi integralni hisoblash talab
qilinsin. Bu integralda
ko‘paytuvchini differensial belgisi ostiga kiritamiz va
so'ngra
(p(x) =u
almashtirish bajaramiz.
U
holda quyidagiga eg ab o ia m iz:
j
f(
f
f(
9.18-misol.
1=
JV l +
x'xdx
integralni hisoblang.
231
Yechish. xdx=—ci(\ +
j r ) ekanligidan foydalanamiz, u holda
4
/=^|(1+
х
2)Х 1 + 12)^1+
х
2=
и
|=1Г«5
д
= ~ +
с
=^(ГГ7)
г
+
с
2
3
2
J
2
4
g v
3
boMadi.
9.19-misol.
/= [ - sm
xc,x
,,, integralni hisoblang.
V4 + 3cosx
Yechish.
sinxc& = — jt / ( 4 + 3 c o s x )
ekanligini
ko‘ rish
qiyin
emas.
4+З аш г=и deb belgilaymiz. Natijada
/=
1 г
—
^
|
i
o JL
- - [ ( 4 + 3 cosx) 2d'(4+ 3co sx) = — Гм
2du =
----
u2 + C =
— >/4 + 3 c o s
x + C
3 J
3 J
3
3
hosil boMadi.
Agar integral ostidagi funksiya
ko'rinishda boMsa, u holda
ko‘paytuvchini differensial belgisi ostiga kiritish orqali uni jadvaldagi integralga
keltirish mumkin:
J
)
J ip(x)
Masalan,
/ ^
=
| ^
= - | ^ ) = ) » = с о з ф - Г ^ = - 1 п | „ | + С = - 1 п | с 05, | + С .
J
3
co sx
3
co sx
3
и
4.3.
BoMaklab integrallash usuli.
Bu usul ikki funksiya ko‘paytmasining
differensiali formulasidan kelib chiqadi. MaMumki, agar
u(x)
va
v(x)
funksiyalar
differensiallanuvchi funksiyalar boMsa, u holda
d(uv)=udv+vdu
yoki
udv=d(uv)-
vdu
boMadi. Bu tenglikni ikkala tomonini integrallasak,
\udv=\d(uv)- \vdu
, yoki
I
udv=uv -
J
vdu
(4)
232
formula hosil boMadi. Bu formula boMaklab integrallash formulasi deyiladi. Bu
formula yordamida f
udv
ni hisoblash boshqa,
\vdu
integralni, hisoblashga
keltiriladi. Bu formuladan f
udv
ga msbatan J
vdu
integralni hisoblash oson boMganda
foydalamladi.
9.20-misol
\xcosxdx
ni hisoblang.
Yechish.
u=x
,
du= x, v=sinx, dv=cosxdx
belgilashlami kiritamiz. U holda
jx-cosxdx
=
jiu h ’ = и ■
v — Jvdlu = x
• sin
x —
Jsinxafcc = x sin x + co sx + С
boMadi.
9.21-misol.
\lnxdx
ni hisoblang.
Yechish
. u=lnx, du=
— , v=x,
dv=dx
almashtirishni kiritamiz. U holda,
J i n
xdx = ^udv = x-
Inx — J x — = x- l n x - x + C boMadi.
Endi amaliyotda tez-tez uchrab turadigan va boMaklab integrallash usuli bilan
hisoblanadigan integrallar tiplarini keltiramiz.
1. J
Pi{x)ekxdx,
J.Pn(.x:)smAacc&;, J / ;,( * ) cos foot* ko^rinishdagi integrallar, bu
yerda
P„(x) - n -
darajali ko'phad,
к
- biror son. Bu integrallami hisoblash uchun
u=P„(x)
deb olish va (4) formulani
n
marta qoMlash yetarli.
2-JP „(x )ln x iir, Jp „ (x ) arcsin xafic, J P (x)arccosx*& , J
Pti(x)arctgxdx,
J
Pil(x)arcctgxdx
ko‘rinishdagi integrallar, bu yerda
P„(x) - n
- darajali
ko‘ phad. Bu integrallami boMaklab integrallash uchun
P„(x)
oldidagi ko‘payuvchi
funksiyani
и
deb olish lozim.
3. J e ^ c o s
bxdx,
J e ^ c o s
bxdx,
bu yerda
a
va
b
lar haqiqiy sonlar. Bu
integrallar ikki marta boMaklab integrallash usuli bilan hisoblanadi.
9.22-misol. Jarcsin xt/x integralni hisoblang.
Yechish. Bu integral 2-tipga kiradi, bunda
Pr/x)=\
va
u=arcsinx
deb olamiz.
U holda
233
JaresinxY&r =
и
= arcsin
x, du =
dv = dx.
d x
x
v = x
=
x arcsin
in x - J
xdx
■Jl-x
= xarcsinx + ^ J ( l - x 2) 2^ ( l - x 2) = x a rc sin x+ > /l-x2
+ C
bo'ladi.
f
x
9.23-misoI. J
e
1
cos
—dx
integralni hisoblang.
Yechish. Bu integral 3-tipga mansub.
и
sifatida
dx
ning oldidagi
ko‘paytuvchilardan ixtiyoriy birini olamiz va ikki marta b o ‘ laklab integrallashni
bajaramiz. Ikkinchi marta integrallaganimizda aw a l berilgan integralni o‘z ichida
saqlaydigan tenglikka ega bo‘lamiz. Bu tenglikdan berilgan integralni topamiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |