Т ш ш n a V mama w j ш ш a f t

Ijtimoiy-siyosiy xarakterdagi muammolar.
yadro urushining 
oldini olish, qurollanish poygasini to‘xtatish, mintaqaviy davlat­
lararo ixtiloflami bartaraf etish, umumiy xavfszlik tizimini tashkil 
etish,xalqlar o'rtasidagi o ‘zaro ishonchni mustahkamlashvositasida 
tinchlikni qo‘Uab-quwatlash.
Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar:
zaif rivojlanishga va u bilan 
bog‘liq boMgan qashshoqlik va madaniy qoloqlikka barham berish, 
jahon yalpi mahsulotini samarali tarzda ishlab chiqarish va takror 
ishlab chiqarishni ta’minlash, energetika, xomashyo va oziq-ovqat 
inqirozlarini bartaraf etish yo'llarini topish, rivojlanayotgan 
mamlakatlarda demografik vaziyatlami optimallashtirish, jahon 
okeanlarini va quruqlik atrofidagi kengliklarni o ‘zlashtirish.
Insonlarning yashash muhitini yomonlashuviga sabab bo 'la-
yotgan ijtimoiy-ekologik muammolar
: ekologik xavfsizlikni 
ta’minlash, resurs va energiyani tejash texnologiyalarini ishlab 
chiqishni, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etishni, yerdan 
oqilona foydalanishni, noyob tabiiy hududlami saqlashni, ekologik 
monitoring o ‘tkazib borishni taqozo etadi.
Inson bilan bog ‘liq muammolar:
ijtimoiy, iqtisodiy va individual 
huquq va erkinliklami saqlash, ochlik va epidemik kasalliklami 
tugatish, insonni tabiat, jam iat va davlatdan hamda xususiy faoliyati 
natijalaridan begonalashuviga barham berish.
Global muammolarni ijtimoiy falsafa nuqtai nazaridan o ‘rga- 
nishda dastaw al ularning mohiyati, kelib chiqish sabablari, bartaraf
193

---

etish yo‘ Uarini umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga e ’tibor 
berilmoqda. Buning uchun bu muammolami tahlil qilishda falsa­
faning tarixiylik, mantiqiylik, tizimlilik kabi tamoyillariga suyanil- 
moqda.
Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va haletilishining 
murakkabligi jihatlariga ko‘ra ularni uch guruhga ajratish mumkin:
Birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati, turli mintaqa 
davlatlarining xilma-xil manfaatlari bilan taqozo etilgan muam- 
molar. Ular turli davlatlar o'rtasidagi munosabatlardan kelib 
chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global muammolar 
deb ataladi. Bu yerda jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va 
adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib o ‘rnatish 
kabi ikki o ‘ta muhim muammo farqlanadi:
Ikkinchi guruhi, “inson — jamiyat” tizimi doirasidagi munosa- 
batlardan kelib chiqadigan muammolar. Demografiya muammosi, 
sog'liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi, m a’naviyat 
masalalari va shu kabilardir.
Uchinchisi,“jamiyat—tabiat” tizimi doirasidagi munosabatlardan 
kelib chiqadigan muammolar. U lar odamlami energiya, yonilg‘i, 
chuchuk suv, xom ashyo resurslari va shu kabilar bilan ta’minlash 
kabilardir. Bu guruhga ekologik muammolar, shuningdek, Jahon 
okeani va kosmik fazoni o ‘zlashtirish ham kiradi.
Global muammolarning turlari o ‘zaro farqdansa-da, bu 
sohalardagi umumiylik, dastaw al, butun insoniyatning hayoti 
shart-sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir.
Ikkinchi tomondan, ular u yoki bu darajada hozirgi davming 
bosh omili — fan-texnika inqilobi bilan aloqadordir, ya’ni uning 
oqibatidir. Bizning davrimizda fanning rivojlanishi sur’atlari g ‘oyat 
kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari 
yaratishni ta’minlasa, o ‘z navbatida texnika rivojlanishi ham fanda 
yangi o ‘zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Bulaming 
natijasi o'laroq erishilgan kashfiyotlar muayyan maqsadlarga 
xizmat qilmoqda. Bu esa global muammolarning yanada o ‘tkir, 
dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqda.
Hozirgi zamonda insoniyatning eng muhim muammolari 
orasida, aksariyat davlatlar va mintaqalarda aholi haddan tashqari
194

---

ko‘payishiga sabab boMayotgan aholining nazoratsiz o ‘sishi qayd 
etiladi. Ayrim mutaxassislarning baholashlariga ko‘ra, sayyorada 
mavjud energetika, xom ashyo, oziq-ovqat va boshqa resurslar 
Yerda faqat bir milliardga yaqin kishi munosib hayot kechirishini 
ta’minlashi mumkin. Vaholanki, oxirgi ming yillik mobaynida 
sayyoramiz aholisi 15 baravar ko‘paydi va bugungi kunda 6 milliard 
kishidan oshib ketdi. Bunda nafaqat miqyos, balki aholining o ‘sish 
su r’atlari ham aqlni lol qoldiradi. Xususan, birinchi ikki baravar 
ko‘payish 700 yil ichida, ikkinchisi - 150 yil ichida, uchinchisi -
100 yil ichida va oxirgisi - 40 yildan kamroq vaqt ichida yuz berdi. 
Shuni aytishning o ‘zi kifoyaki, 1956 yil Yerda 2,8 milliard kishi 
yashagan bo'Isa, XX asr oxiriga kelib bu raqam 6 milliardga etdi.
XX asrda Yer kurrasi aholisining “demografik portlash” deb 
nomlangan mislsiz darajada o'sishi biologik qonunlaming emas, 
balki stixiyali, notekis ijtimoiy rivojlanish va insoniyat katta 
mashaqqatlar bilan bartaraf etishga harakat qilayotgan chuqur 
ijtimoiy ziddiyatlar mahsuli boMdi. Bu a w a lo rivojlanayotgan 
mamlakatlarga tegishli boMib, ularga jahon aholisi o ‘sishining 
o ‘ndan to'qqiz qismidan ko‘prog‘i to ‘g ‘ri keladi. Bu yerdagi 
vaziyat rivojlangan mamlakatlarga XX asr boshidayoq xos boMgan 
o ‘lim darajasining yuqoriligi va butun insoniyatga XVIII asrga xos 
boMgan tugMlish darajasining yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Ayni 
vaqtda mehnat unumdorligi darajasi va aholi jon boshiga olina- 
digan daromad miqdoriga, qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorlik 
darajasi va qishloq xo'jaligining samaradorligiga, aholining savod- 
xonlik darajasi va umumiy madaniy saviyasiga ko‘ra bu mamlakatlar 
xalqlarining aksariyati hali XIX asrda yashamoqda.
Demografik muammolar juda murakkab va o ‘ta turg‘un boMib, 
ularni tez bartaraf etish mumkin emas. Ularni yechish kechga 
surilgani sari, yanada murakkabroq va chigalroq tus oladi. Shu 
sababli rivojlanayotgan mamlakatlarda barcha hukumatlar tugMlish 
darajasini pasaytirishga qaratilgan demografik siyosatni amalga 
oshirishga harakat qilmoqda. Jumladan 0 ‘zbekistonda 1995-yilda 
“Oilani rejalashtirish” davlat dasturi qabul qilindi. Bu dasturda 
har bir oilada farzand tugMlishini rejalashtirishning ona va bola
195

---

sog'Iigini asrashga yo‘naltirilgan sa’y harakatlardan biri boMishi 
bilan bir qatorda, mamlakatda demografik portlashning oldini olish 
vazifasini bosqichma-bosqich amalga oshirish ko‘zda tutilgan. 
Bu borada barcha viloyatlarda, qishloq va ovullarda reproduktiv 
salomatlik bo'yicha targ'ibot ishlari olib borilmoqda.
Mazkur muammo rivojlangan mamlakatlarda ham keskin- 
lashdi, lekin bu yerda uning aks ko'rinishiga duch kelish mumkin. 
Umr uzunligining va keksa odamlar sonining o'sishi jarayonida 
hatto aholining oddiy ko'payishini ham ta’minlamaydigan tug'ilish 
darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Ayni holda depopulyasiya, 
ya’ni aholi soniningkamayishi to'g'risidaso'zyuritiladiki, (Rossiya 
aholisi o'rtacha 54 yoshni tashkil qiladi,)bu ham milliy manfaatlar, 
ijtimoiy dasturlami amalga oshirish, pensiya ta’minoti va shu 
kabilarga tegishli qo'shim cha qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. 
Rossiyadagi so'nggi XX yillikdagi demografik jarayonlar bunga 
yorqin misol bo'ladi. Biroq keyingi besh yilda bu masalada ijobiy 
o'zgarishlar kuzatilmoqda. Jumladan, aholi soni ortishi va o'rtacha 
umrguzaronlik 4 yilga oshdi.
Demografik portlash sabablari ta’lim muammosi bilan uzviy 
bog'liq. So'nggi yillarda jahonda savodsizlar soni foiz hisobida 
kamaygan bo'Isa, mutlaq hisobda o'sishda davom etmoqda. Bunda 
ma’lumotsiz odamlaming hayoti amalda k o 'p bolalikni xurofiy 
aqidalar bilan oqlaydigan arxaik oilaviy an’analarga bo'ysunadi. 
Pirovardda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi 
tafovut bu jihatdan ham ortishda davom etmoqda. Hozirgi vaqtda 
ajabtovur vaziyatni kuzatish mumkin: savodxonlik mutlaq raqam- 
larda o'sayotgan bir paytda, savodsizlar, ya’ni o'qish, yozish, oddiy 
arifmetik amallami bajarishni bilmaydigan odamlar soni ham o'sib 
bormoqda (Hindiston aholisining 70%, Pokiston aholisining 60%, 
Afrika mamlakatlari aholisining 80% savodsiz).
Shu bilan bir qatorda aksariyat odamlaming m a’lumot darajasi 
yangi texnologiyalar va kompyuter texnikasidan keng foyda- 
lanuvchi hozirgi jamiyatda to'laqonli yashash va mehnat qilish 
imkonini bcrmasligi bilan bog'liq funksional savodsizlik ham o'sib 
bormoqda.
196

---

Bu muammoning boshqa bir jihati shundan iboratki, jahonning 
aksariyat davlatlarida ta’lim olish imkoniyati barchaga teng 
darajada ta’minlanmagan bo‘lib, bu ijtimoiy keskinlikning 
qo'shim cha manbai hisoblanadi. Shuningdek, hozirgi davrda ta’lim 
sifatini yaxshilash, uning mazmunini ijtimoiylashtirish masalasi 
ko‘ndalang boMib turmoqda. Shuni alohida ta’kidlash lozimki 
ta’limning ijtimoiylashuvi o ‘quv jarayonida gumanitar fanlarning 
o ‘quv soatlari yoki fanlar sonini ko'paytirish emas, balki tabiiy ilmiy 
fanlar mazmunini gumanitarlashtirish, har qanday ilmiy kashfiyotni 
inson manfaatlarini him oyaqilishgayo‘naltirishi lozim. Shundagina 
inson o ‘z mavjudligini saqlab qolish imkoniyatiga ega boMadi. Shu 
nuqtai nazardan, 0 ‘zbekistonda 1997 yilda qabul qilingan “Kadrlar 
tayyorlash Milliy dasturi”da aynan shu maqsadlarni o ‘zida ifoda­
laydi. “0 ‘zbekistonda har yili ta ’lim uchun sarflanayotgan xarajatlar 
yalpi ichki mahsulotning 10-12 foizini tashkil etadi. Holbuki, jahon 
tajribasida bu ko'rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi” '. Zero, insonning 
nafaqat bilim olishi, balki kasbiy malakalarga ega boMishi ijtimoiy 
savodsizlikni bartaraf qilishning muhim omili hisoblanadi.
Aholi soni va uning yashash sharoiti, shuningdek, atrof-muhit 
holati hozirgi davming yana bir global muammosi bilan uzviy 
bogMiq. Aksariyat kasalliklar va atrof-muhitdagi antropogen o ‘zga- 
rishlaro‘rtasida bevosita vabilvositaaloqa mavjud. Hozirgi odamlar 
avlodiga atrof-muhit ifloslanishining hali o ‘rganilmagan yoki kam 
o‘rganilgan ko‘p sonli fizik (a w a lo elektromagnit), kimyoviy va 
biologik omillari ta’sir ko‘rsatmoqda. A w alo, iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlar aholisi kasalliklarining tarkibi va xususiyatida yuz 
bergan o ‘zgarishlar ayni shu hoi bilan izohlanadi.
Buyerdayuqumli kasalliklar bartaraf etilgan boMib, ular odamlar 
oMimining asosiy sabablari hisoblanmaydi. Lekin yurak-qon 
tomir kasalliklari, ruhiy kasalliklar sezilarli darajada ko‘paydi, 
“sivilizatsiya kasalliklari” deb nomlangan butunlay yangi kasal­
liklar: rak, OITS va boshqalar paydo boMdi. Bunday kasalliklar,
1 Qarang: