|
Карпейль Т.
Герои, почитание героев и героическое в истории //
Карлейль Т. Теперь и прежде. М., 1994. С.
6.
2 Ортега-и-Гассет X.
Востание масс // Ортега-и-Гассет X. Избранные
труды. М., 1997. С. 47.
3 Barkamol avlodni tarbiyalash va yuksak tnalakali mutaxassis kadriar
tayyoriashda ta’lim, fan va ishlab chiqarishning aloqadorligi: tajriba, muammo
va yechimlar. Respublika ilmiy amaliy konferensiyasi materiallari. 2011-yil 14-
mart. — B. 5.
140
har qanday sharoitlarda oxir-oqibat insonning tarix iy q aro ri, ongi
va o ‘z -o ‘zini anglash holati, m adaniyat tiplari, m o d d iy boyliklar
Ishiab chiqarish, ja m iy a t tarkibidagi turli g u ru h lar v a nihoyat, ijti
moiy m u nosabatlar tiplarini ifodalaydi” 1. S iv ilizatsiy a taraq q iy o ti-
uing, ayniqsa, industrial bosqichida ishchilar sinfini asosiy harakat-
ga keltiruvchi k uch sifatida baholash m um kin. Ijtim oiy islohotlar
va inqiloblam i k eltirib chiqaruvchi sinfiy kurashlar, b u sharoitda
Ijtimoiy taraqqiyotni h arakatga keltiruvchi k u ch lard an biridir. P ro
fessional guruhlar, sh u ju m la d a n , badiiy in teligensiya ham ja m iy a t
dagi o ‘zg arish lam i harakatga keltiruvchi kuchlardir. M illatlam in g
xarakterli a n ’analari ham tarixiy ja ra y o n g a o ‘z hissasini q o ‘shib,
unda o ‘z in in g izini qoldiradi. B o sh q ach a aytganda, h a r q anday ja
m iyatda sotsial b irlik lar sotsium ni harakatga keltiruvchi kuch sifa
tida n am oyon boMadi.
Ijtim oiy taraqqiyotni harakatga keltiruvchi k u ch lar (yoki m an -
balar) t o ‘g ‘risidagi b ir q a to r konsepsiyalam i k o ‘rib chiqib, b iz
shunday x u lo sag a kelishim iz m um kin: ja m iy a t taraqqiy otining
harakatga keltiruvchi kuchlari m asalasining en g m aqbul yoMi, agar
uni fen om enologik v a frag m en tar m ohiyati nuqtai n azaridan qaray-
digan boMsak, o m illar nazariyasi (k o ‘p g in a k o n sep siy alam i um um -
lashtirgan) sifatida, to tal-m o h iy at v a fundam ental d arajad a qaralsa,
antropotsentrik konsepsiyani qabul qilish m aqsadga m uvofiq.
N azorat uchun savollar
1. “Regress” va “progress” tushunchalarining m ohiyatini tushuntiring.
2. Ijtim oiy taraqqiyot qonunlari deganda nimani tushunasiz?
3. “Barqaror taraqqiyot” tushunchasining mohiyatini tushuntiring.
4. “Inson taraqqiyoti” konsepsiyasining afzalliklari nim alardan ibo-
rat?
5. Ijtim oiy taraqqiyotning qanday shakllari mavjud?
6. M odernistik taraqqiyotning o 'zig a xosligi nim alardan iborat?
7. Ijtim oiy taraqqiyotning subyektlari va harakatlantiruvchi kuchlari
deganda nim ani tushunasiz?
1
Ракитов А. И.
Философия компьютерной революции. М., 1991
С. 10-11.
141
MADANIYAT VA SIVILIZATSIYA
M adaniyat va sivilizatsiya tushunchalari: mohiyati va xu-
susiyatlari.
M adaniyat hodisasi jam iyat hayotida muhim aha-
m iyatga ega tushuncha sifatida ijtimoiy-falsafiy kategoriya hi
soblanadi. M adaniyat jam iyatning uzviy sifat k o ‘rsatkichini
ifodalaydi. “M adaniyat” tushunchasini “jam iyat” tushunchasidan
farqlash mumkin, lekin ular orasida favqulodda uzviy aloqa mav
ju d . M adaniyat shu jam iyatdagi odam lam ing turm ush tarzi, urf-
odat va rasm-rusmlar, shuningdek, ular ishlab chiqaradigan mod
diy noz-ne’matlarga aloqador tushuncha. “Jam iyat” esa umumiy
m adaniyatga m ansub boMgan individlam i o 'zaro bog‘lab turadigan
aloqalar tizimidir. Birorta ham m adaniyat jam iyatsiz yashay olmay
di, shuningdek, birorta ham jam iyat m adaniyatsiz mavjud bo‘la ol
maydi. M adaniyat bo'lm asa, biz to ‘la m a’nodagi “inson” boMmas-
dik. B iz unda o ‘z fikrimizni ifodalash uchun tilga, o ‘z-o ‘zimizni
anglash qobiliyatiga ega boMmasdik, o ‘ylash va m ulohaza yuritish
qobiliyatim iz esa juda cheklangan b o ‘lar edi.
“M adaniyat” tushunchasini ta ’riflash uchun ju d a ko‘p iboralar
ishlatiladi. Jumladan, “ insoniyatning yashash tarzi”, “insonning
jam iyatdagi to ‘laqonli faoliyati”, “ inson o ‘zining yashashi uchun
yaratgan m uhit”, “yaxlit ijtimoiy organizm”, “insoniyat yarat-
gan moddiy va m a’naviy qadriyatlar majmui”, “ ikkilamchi, y a ’ni
su n ’iy tabiat”, “insonning ijodiy faoliyati m ahsuli”, “jam iyatning
m a’naviy holati”, “shartli belgilar yig ‘indisi”, “m e’yor va ando-
zalar majmui” va hokazo.
M adaniyatning birqancha tiplari m avjudligiga e ’tibor qaratish
lozim:
1.
Tavsifiy talqin. Ushbu talqinda m adaniyat tushunchasi inson
faoliyatining barcha xillarini, ulam ing turli nam unalarini o ‘z ichiga
oladi: turli tillar, kitoblar, tasviriy san’at asarlari, urf-odatlar, dinlar.
142
2. Tarixiy talqin. B u talqinda madaniyat deyilganda insoniyat
tomonidan yaratilgan barcha narsa va hodisalar, y a ’ni suniy tabiat
nazarda tutiladi.
3. N orm ativ talqin. Bunda madaniyat qadriyatlar majm uasidan
iborat bo‘ladi.
4. M afkuraviy talqin. Bunda m adaniyat avloddan avlodga o‘tib
keladigan g ‘oyalar oqimini tashkil etadi.
M adaniyatga berilgan ta ’riflar orasida m ashhur ingliz etnografi,
antropologiyaning asoschilaridan biri Eduard Teylor (1832—1917)
ta’rifi eng mukammal deb hisoblanadi. Uningcha, m adaniyat — in-
sonning axloqi, kuch-qudrati, baxt-saodati taraqqiy etishiga bir
vaqtning o ‘zida k o ‘maklashish maqsadida alohida shaxsning va
butun jam iyatning yuksak darajada tashkil qilinishi y o ‘li bilan in-
soniyatning kamol topishidir1.
Rossiyada nashr etilgan “Eng yangi falsafiy lug‘at”da berilgan
ta’rifda “M adaniyat ijtimoiy hayotning barcha asosiy tomonlarini
qayta ishlash va o ‘zgartirish uchun sharoit boMib xizm at qiladigan,
biologiyaviy jarayonlardan yuqori boMgan, tarixan rivojlanib bora-
digan insoniy faoliyat va aloqalarning dasturiy tizimidir. M adaniyat
binosini tashkil etadigan faoliyat, xatti-harakat va aloqa dasturlari
turli xildagi shakllar rang-barangligida nam oyon boMadi: bilim,
ko'nikm alar, norm a va ideailar, faoliyat va xatti harakat namu-
naiari, g ‘oyalar va farazlar, ishonch va e ’tiqod shakllari, ijtimoiy
maqsad va moMjallar va h.k. Shulam ing hammasi birgalikda va
o‘zgaruvchanlikda tarixan to ‘plab (jamlab) boriladigan ijtimoiy
tajribani tashkil etadi. M adaniyat faoliyat, xatti-harakat va odam lar
orasidagi aloqalar dasturlarini o ‘ziga jo etadi, ulam i avloddan av
lodga uzatadi (translyasiya qiladi) va yangi lab turadi”2.
B u ta ’riflar umumlashtirilsa, m adaniyat so'zin in g m a’no-maz-
munini quyidagicha tushunish mumkin:
1
Do'stlaringiz bilan baham: | 
